Hồ Biểu Chánh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam và Nguyễn Ngọc Tư, bốn tác giả tiêu biểu của văn xuôi Nam Bộ, tuy thuộc những thế hệ cầm bút khác nhau (Hồ Biểu Chánh: giai đoạn giao thời của xã hội thực dân nửa phong kiến, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam: giai đoạn miền Nam bị tạm chiếm, Nguyễn Ngọc Tư: giai đoạn đất nước thống nhất và hội nhập) nhưng sáng tác của họ luôn thấm đẫm cảm thức lưu lạc, một phần là sự tiếp nối văn chương quá khứ, một phần là bởi ảnh hưởng môi trường tự nhiên, xã hội Nam Bộ cũng như những thăng trầm trong cuộc đời mà mỗi nhà văn đã trải qua.
1. Từ điển tiếng Việt định nghĩa “lưu lạc” là “trôi dạt nay đây mai đó nơi xa lạ”. Lưu lạc có thể được hiểu là con người bởi một lí do nào đó bị bứng ra, tách khỏi nơi quen thuộc, gắn bó, bị ném vào một không gian sống mới mẻ, xa lạ, để thấy mình đơn chiếc, lạc lõng giữa biển đời mênh mông. Đó không chỉ là những cảm giác tồn tại dưới dạng những rung động riêng lẻ, thoáng qua; hay những cảm xúc xuất hiện khi có sự tác động của thế giới khách quan vào con người; mà là dạng tâm trạng tương đối ổn định, thường trực, ám ảnh và chi phối cuộc sống con người ở nhiều phương diện. Lưu lạc đã trở thành cảm thức - “nhận thức bằng cảm quan, nhận thức cảm giác” - một mặt là thuộc tính cố hữu trong sâu thẳm con người, khi con người chưa bị ràng buộc vào mối quan hệ xã hội; mặt khác là một ý niệm có tính ổn định trong nhận thức của con người, nhất là khi con người va đập với mọi khổ đau, phi lí của cuộc đời.
Cảm thức lưu lạc là cảm thức chung của con người mọi thời đại. Với quan niệm “sống gửi, thác về”, người phương Đông coi cuộc đời chỉ là quán trọ. Trung Quốc là “một quốc gia nông nghiệp lớn, văn hóa truyền thống là loại “văn hóa ngũ cốc”, coi trọng việc “nhiều đời định cư”, tôn sùng tổ tiên, lưu luyến đất đai, nặng tình gia đình” [5, tr. 15] nhưng vì nhiều nguyên nhân khác nhau mà “hiện tượng lưu dân có thể truy tìm tới tận thời Hạ Thượng Chu” [5, tr. 17]. Ở phương Tây, cho đến trước cận đại, con người thật nhỏ bé, luôn chịu sự chi phối của tự nhiên, hoặc bị “nuốt chửng” hoặc bị lãng quên. Cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa hiện sinh ra đời đã quan niệm con người là tự do và để có được sự tự do, con người phải dấn thân vào một thế giới xa lạ, nghĩa là lưu lạc đã trở thành định mệnh. Các tác phẩm của họ “chú trọng vào các chủ đề như "nỗi sợ, sự buồn chán, sự lạc lõng trong xã hội (social alienation), sự phi lý, tự do, cam kết (commitment), và hư vô" như là nền tảng của sự hiện sinh con người” [17].
Ở Việt Nam, do hoàn cảnh lịch sử, con người phải lưu lạc, nổi trôi. Thế kỉ XVI, XVII, nhiều người dân từ xứ Quảng trở ra vì muốn thoát khỏi đói nghèo hoặc trốn sự trừng phạt, truy đuổi của triều đình đã tìm đến mảnh đất phương Nam. Năm 1954, 1975 là mốc quan trọng đánh dấu sự di cư ồ ạt của biết bao nhiêu người Việt nhỏ bé đang sống yên ổn lại bị xô đẩy đến một không gian xa lạ, trở thành lữ khách bơ vơ. Văn học là tấm gương phản ánh đời sống, tất yếu đã nói lên được nỗi khắc khoải, cô đơn, niềm day dứt khôn nguôi của những người cùng chung số phận phiêu dạt. Thời gian đi sứ Trung Quốc, Nguyễn Du luôn mang trong mình mặc cảm tha hương: “Thập tải phong trần khứ quốc xa” (Mười năm gió bụi rời thành đi xa - (U cư II). Thơ Nguyễn Bính là tiếng lòng của “kiếp con chim lìa đàn”: “Chén rượu tha hương, trời: đắng lắm. Trăm hờn nghìn giận một mùa đông” (Xuân tha hương).
Hồ Biểu Chánh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam và Nguyễn Ngọc Tư, bốn tác giả tiêu biểu của văn xuôi Nam Bộ, tuy thuộc những thế hệ cầm bút khác nhau (Hồ Biểu Chánh: giai đoạn giao thời của xã hội thực dân nửa phong kiến, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam: giai đoạn miền Nam bị tạm chiếm, Nguyễn Ngọc Tư: giai đoạn đất nước thống nhất và hội nhập) nhưng sáng tác của họ luôn thấm đẫm cảm thức lưu lạc, một phần là sự tiếp nối văn chương quá khứ, một phần là bởi ảnh hưởng môi trường tự nhiên, xã hội Nam Bộ cũng như những thăng trầm trong cuộc đời mà mỗi nhà văn đã trải qua.
Nam Bộ là xứ sở của kênh rạch nên nhiều sinh hoạt của người dân gắn liền với sông nước. Họ đi lại, buôn bán bằng ghe thuyền và lập gia đình, nuôi dạy con cái cũng trên ghe thuyền. Cuộc sống tự do, cởi mở nhưng luôn lênh đênh, lưu lạc. Không chỉ vậy, hàng năm, những cơn lũ tràn đến và quét đi tất cả khiến cho con người phải làm lại từ đầu, dần dẫn đến tâm lí tạm bợ, muốn tìm những nơi thuận lợi hơn để mưu sinh. Mặt khác, phần lớn cư dân Nam Bộ là những lưu dân. Họ từ Trung Hoa sang làm ăn, từ phía bắc Biển Hồ xuống định cư hay từ miền ngoài vào với hi vọng đổi đời… Họ sẵn mang mặc cảm lưu lạc, bị ám ảnh bởi cuộc sống nay đây mai đó.
Rất ngẫu nhiên, bốn nhà văn của Nam Bộ đều trải nghiệm tâm trạng dằn vặt, xót xa vì biệt xứ. Sinh ra tại miền quê Kiến Hòa, Định Tường (nay là Tiền Giang), nhưng Hồ Biểu Chánh lại sống và làm việc ở rất nhiều nơi như Sài Gòn, Bạc Liêu, Cà Mau, Long Xuyên. Ông cũng được chứng kiến nhiều đổi thay của Nam Bộ trong giai đoạn giao thời của xã hội thực dân nửa phong kiến, tiêu biểu là việc một bộ phận nông dân bị bần cùng hóa, phải từ bỏ ruộng vườn lên thành phố mưu sinh. Nếu cuộc đời Sơn Nam “là sự nối kết của những chuyến đi”, là những tháng ngày rong ruổi khắp mọi nẻo đường, để khơi nguồn cảm hứng và lấy chất liệu cho tác phẩm thì số phận đã bứng Bình Nguyên Lộc ra khỏi tổng Chánh Mỹ Trung, tỉnh Biên Hòa (nay thuộc thị trấn Tân Uyên, huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương) để xô dạt về Sài Gòn phồn hoa và lưu lạc đến nơi cách quê hương nửa vòng trái đất. Giống các nhà văn tiền bối, Nguyễn Ngọc Tư sinh ra tại Bạc Liêu nhưng lại sống ở Cà Mau từ năm bốn tuổi. Cô trưởng thành trong xã hội hậu hiện đại, khi con người bị đặt trong tình trạng cắt lìa khỏi những mối quan hệ ổn định, mất niềm tin vào các giá trị, khiến con người không còn cảm giác thuộc về bất cứ đâu. Nghĩa là cảm thức lưu lạc in đậm trong mỗi trang viết của Hồ Biểu Chánh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam và Nguyễn Ngọc Tư âu cũng là lẽ dĩ nhiên, là điều dễ hiểu.
2. Lưu lạc với các nhà văn không chỉ là một trạng thái chia lìa, lạc lõng mà lưu lạc còn tạo cơ hội giúp họ “phá vỡ những định kiến không gian, tạo lập không gian tự do như một nền tảng sáng tạo”, “soi chiếu, đào xới và khẳng định ý thức của bản ngã” [12, tr. 22 - 23]. Bởi vậy trong sáng tác của Hồ Biểu Chánh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam và Nguyễn Ngọc Tư, cảm thức lưu lạc được biểu hiện ở nhiều phương diện khác nhau, không chỉ dừng lại ở mặc cảm tha hương vì “trôi dạt nay đây mai đó nơi xa lạ” mà còn là sự cô đơn do con người trú xứ nhưng không thể hòa nhập với xung quanh, tâm tưởng luôn hướng đến một không gian khác. Bên cạnh đó, cảm thức lưu lạc chính là nỗi đau đớn, dằn vặt của con người trong quá trình kiếm tìm hạnh phúc, kiếm tìm ý nghĩa của tồn tại và cả những gì đã mất. Ở một góc độ nào đó, lưu lạc còn là cơ hội nếm trải mọi cảm xúc vui buồn của cuộc đời.
2.1. Nhân vật trong tác phẩm của nhà văn Hồ Biểu Chánh là những con người bị cuộc đời, số phận xô đẩy nên phải phiêu bạt, xa nơi chôn rau cắt rốn. Ở Ai làm được, cuốn tiểu thuyết văn xuôi đầu tiên của ông, viết năm 1912 và nhuận sắc năm 1922, nàng Bạch Tuyết phải từ Cà Mau lưu lạc lên Sài Gòn nhằm thoát khỏi mưu mô xảo trá của bà dì ghẻ, Chí Đại đành xuống tàu qua Ấn Độ Dương vớt ngọc diệp để lập thân. Bởi thủ đoạn tàn nhẫn của người chú là thầy thông Lợi, thằng Được trong Cay đắng mùi đời bị đẩy ra khỏi cuộc sống gia đình giàu sang, êm ấm, phải lang thang, trôi dạt nhiều năm trời. Trần Văn Sửu ở Cha con nghĩa nặng tức giận vợ thông dâm với Hương hào Hội, lại còn mắng chửi mình, đã đạp vợ té vỡ sọ chết, bỏ nhà trốn tội hơn mười năm… Trong xã hội giao thời giữa cái cũ đã lạc hậu, trì trệ và cái mới vẫn còn ngổn ngang, phức tạp, con người trong tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh nhiều khi phải lấy việc ra đi như là cách duy nhất để tồn tại, chống đỡ sóng gió của cuộc đời. Duy Linh (tiểu thuyết Nhân tình ấm lạnh) buồn “vì tại mình nghèo nên người ta không yêu thương mình mà cũng tại mình nghèo hèn nên người ta hiếp đáp, nếu mình muốn cho kẻ yêu người trọng mình thì phải giàu sang mới được. Mà làm sao giàu sang cho được bây giờ?” [2, tr. 58]. Duy Linh buộc phải bán ruộng lấy tiền lên Sài Gòn buôn bán, dù lúc ra đi, chàng “đứng trên boong tàu ngó lại chợ, tấm lòng chua xót, nét mặt dàu dàu, sóng khỏa hai bên bờ ghe xuồng nhàu lộn thấy mà thương, chưn vịt quạt ầm ầm lấp tiếng người nói chuyện nghe càng ảo não” [2, tr. 65]. Yêu thương nhau và trót có thai nhưng Hiển Vinh và Thu Vân (tiểu thuyết Chút phận linh đinh) không được ông Hội đồng Đạt nhìn nhận. Hiển Vinh “sửa soạn đem vợ con đi ra Bắc”, sợ Thu Vân ở lại Sài Gòn tính chuyện tự vẫn. Khi thi đậu thầy thuốc, Hiển Vinh về thăm cha, “tưởng cha đã nguôi ngoai hết giận chẳng dè về đến nhà cha lại đánh đuổi nữa. Hiển Vinh buồn ý trở ra Hà Nội, xin bổ làm thầy thuốc ngoài Bắc rồi vợ chồng hẩm hút ở xứ người, không dám léo về Nam nữa” [3, tr. 30]. Sau mỗi lần lưu lạc, điểm đến của từng con người, từng số phận cũng khác nhau. Mười một năm sống trong tù do bị vu oan, Thủ Nghĩa ở tiểu thuyết Chúa tàu Kim Quy một lòng thương nhớ gia đình, khi vượt ngục, về đến quê xưa, “thấy nhà cửa tiêu điều, mẹ cha đâu mất trong lòng tuy đau đớn nhưng mà còn tưởng rằng nếu ráng sức kiếm tìm có lẽ gặp nhau. Nào dè đến Cái Vừng, nghe mẹ cha đã sớm tách suối vàng, em gái cũng hồn du địa phủ; em rể thì vì thế mặt cho mình mà tán gia bại sản, thân bình bồng không biết trôi nổi đến xứ nào” [1, tr. 58 - 59]. Trái lại bến đỗ của Xuân trong Ý và tình là sống với đồng ruộng, vui với thú điền viên, say với công cuộc canh tác nghề nông của xứ mình sau khi đã đi du học ở Pháp, đã thỏa chí tang bồng, làm đến chức Bác vật sở canh nông.
Lưu lạc trong suy nghĩ của nhà văn Hồ Biểu Chánh là con đường tất yếu của mỗi số phận khi xã hội đang có sự chuyển mình dữ dội: cái xấu - cái tốt đan xen, cái mới - cái cũ xung đột, nông thôn thu hẹp - thành thị mở rộng... Con người phải ra đi, chịu thử thách phong trần, và hi vọng được trở về chốn bình yên. Lưu lạc còn là biểu hiện của kĩ thuật tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh. Trong Đời của tôi về văn nghệ, nhà văn cho rằng một cuốn tiểu thuyết nếu chỉ tả truyện ở chốn thôn quê hay ở thành thị thì người xem sẽ không hứng thú, bởi vậy “để cho người đọc được thỏa mãn, tác giả đã dung hòa bằng cách, nếu truyện mở đầu ở chốn ruộng rẫy thì sau ông đưa ra tỉnh thành, nếu truyện mở đầu tại tỉnh thành thì sau đem về ruộng rẫy” [theo 7, tr. 239]. Đến với tác phẩm của Hồ Biểu Chánh, người đọc được gặp gỡ với nhiều vùng đất khác nhau. Thằng Được (tiểu thuyết Cay đắng mùi đời) từ biệt Xóm Tre theo thầy Đàng về Cần Đước, xuống Bến Tre, qua Trà Vinh, lên Càng Long, tới Sài Gòn, xuống Mĩ Tho, qua Cần Thơ… Mỗi một địa danh đều ghi dấu những cơ hàn, cực nhọc của đứa trẻ sớm phải xa mái ấm gia đình. Trong tiểu thuyết Lời thề trước miễu, Ba Lân rất nhiều lần nói đến chuyện ra đi với Hai Đào: “Em nhứt định không về nhà nữa”, “Ði đâu cũng được”, “Em sẽ đi lên Sài Gòn” [4, tr. 8]. Lưu lạc đã trở thành định mệnh với chàng trai hiếu nghĩa và đầy bản lĩnh, không chỉ là tiềm thức mà còn được hiển lộ qua ngôn ngữ: “Em mới lên ở trên Lèo sáu bảy năm nay. Ngày em từ giã chị tại chợ Cần Giuộc mà đi, thì em lên Sài Gòn. Ở đó mấy bữa em coi thế khó kiếm công việc làm, em mới thả xuống Mỹ Tho” [4, tr. 69 - 70].
2.2. Nếu con người trong sáng tác của Hồ Biểu Chánh lưu lạc vì phải tha phương thì con người Nam Bộ hiện lên qua mỗi trang viết của Bình Nguyên Lộc mang nặng cảm thức lưu lạc bởi không tìm thấy được sự đồng điệu với môi trường sống, tâm hồn luôn hướng đến một không gian khác vượt ra khỏi nơi thân xác đang trú ngụ. Ở tập truyện ngắn Cuống rún chưa lìa, thế giới nhân vật của Bình Nguyên Lộc là những “kẻ chợ giả hiệu”, nghĩa là những người sống ở thành thị sầm uất, với hai mùi đặc trưng: mùi nước cống và mùi nước hoa mà lạc loài, ngơ ngác, sầu thương, mà “cứ nghe phảng phất đâu đây mùi đồng áng, mùi lò đường tiểu công nghệ với những đêm dài đốt lửa, với tiếng rít ghê rợn của các “ông che” [11, tr. 824], chỉ tìm thấy sự dễ chịu, thanh thản khi trở về với đầm ruộng, với một nếp nhà cũ, một thếp đèn xưa. Vợ chồng anh Sáu Nhánh (truyện ngắn Phân nửa con người) rất săn sóc, quan tâm người cha già. Họ dành một tầng lầu trên thuyền cho ông, biến mũi thuyền thành hoa viên tí hon, sơn màu xanh đỏ lên vách và cửa thuyền chẳng khác thuyền của các đại điền chủ. Người con dâu chịu khó nuôi trên thuyền nào gà, nào heo để sẵn sàng thực phẩm làm cơm cúng giỗ tổ tiên theo lệnh của bố chồng… Vậy mà, ông vẫn không vui, “ngồi cú rũ trong mũi thuyền, mãi cho tới tối, mãn con nước, thuyền phải đậu lại, chị Sáu Nhánh mời ông ăn cơm, ông mới giựt mình” để rồi sau đó ông trịnh trọng tuyên bố: “tao không muốn theo ghe nữa… tao nhớ làng, nhớ đất quá” [11, tr. 997]. Sống trong cảnh nay đây mai đó, người cha thấy mình lạc lõng, bơ vơ. Ông “ghiền hửi mùi đất xông lên sau mấy trận mưa đầu mùa, ghiền hửi mùa lúa chín, ghiền mùi phân chuồng” [11, tr. 997]. Ông chia sẻ với con nhưng cũng là những điều nung nấu tâm can: “Rồi mày sẽ nghĩ khác, một khi mày làm ăn thất bại, cần cái an ủi mày. Cái đó là bụi tre làng, là vuông ruộng sau nhà, là tiếng ru con của một bà mẹ bên hàng xóm… Tao nhớ đất muốn chết đi lận” [11, tr. 998]. Con Tám cù lần trong truyện ngắn cùng tên nhất mực đòi về quê, khước từ một chỗ làm ổn định, một chốn dung thân yên ấm, đơn giản chỉ vì nó nhớ nhà, nhớ những bữa cơm ăn ở nhà bếp, quanh lò lửa, đông đủ cả nhà, nỗi nhớ “được mùi ốc gạo gợi lên, thành ray rứt quá, chịu không thấu” [11, tr. 931]. Cảm thức lưu lạc của con người được Bình Nguyên Lộc thể hiện ở mỗi tác phẩm có mối quan hệ mật thiết với loại hình văn hóa gốc nông nghiệp phương Đông. Nếu văn hóa gốc du mục của phương Tây tạo ra những tâm hồn quốc tế và đô thị, “họ rất thoải mái như cá trong nước khi họ chạy từ thủ đô của quốc gia này đến thủ đô của quốc gia khác, mỗi chỗ họ sống qua vài tháng, không gắn bó với đô thị nào hết… rồi ra đi, không luyến lưu cũng không để lại cái gì cả” [11, tr. 916] thì tâm hồn Việt dù ngàn trùng xa cách vẫn thèm khát hình bóng, mùi vị quê hương. Nước Pháp hiện đại, giàu có, người chồng Pháp yêu thương, chiều chuộng nhưng thiếu phụ (truyện ngắn Căn bệnh bí mật của nàng) vẫn luôn “buồn bực, quạu cọ, cau có”. Chỉ đến khi được nghe tiếng ve của miền Nam nước Pháp, được thấy cây chuối trồng cạnh cung điện của ông Hoàng xứ Mô-na-cô, được ngửi mùi rau ngò, rau răm trồng bên ao rau muống của bà phán Như Ngọc ở Toulon - những âm thanh, hương vị rất tiêu biểu cho dân tộc Việt, thiếu phụ mới thức nhận được nguyên nhân căn bệnh của mình là nỗi sầu xa xứ. Để thỏa nỗi nhớ thôn quê, người chồng trong truyện ngắn Lửa tết đã thay bếp dầu bằng bếp than. Anh ta quan niệm: “Lửa thiêng của gia đình, phải bốc khói, khói ấy phải quyện lấy mái tranh. Ta ở thành phố, không thể mong hưởng những thứ ấy thì lửa, ít ra cũng phải nổ lách tách trong lò và tiết ra mùi cây cỏ… Dầu sao nhìn lửa than cũng vui mắt hơn, nghe nó có linh hồn hơn, nó gợi nhớ sự sống hơn” [11, tr. 965 - 966]. Hành động tưởng như “kì dị” của người chồng lại được bà mẹ vợ vốn rất ghiền khói, ghiền lửa hết lòng ủng hộ, tán đồng. Nhà văn Bình Nguyên Lộc đã gọi họ là những đứa con thương của đất mẹ, là “cuống rún chưa lìa”.
Mang nặng cảm thức lưu lạc, con người trong truyện ngắn của Bình Nguyên Lộc đã chọn những cách ứng xử văn hóa, tạo thành mô hình nghệ thuật. Theo Nguyễn Lương Hải Khôi, tác giả luận văn thạc sĩ Đặc trưng văn xuôi nghệ thuật Bình Nguyên Lộc, đó là mô hình con người rời không gian A đến không gian B và trở về A và mô hình con người tạo ra không gian A bên trong không gian B. Đúng vậy, với những tâm hồn nặng lòng bởi mùi đất, mùi lửa, mùi hương hành kho như người cha của anh Sáu Nhánh, con Tám cù lần, vợ chồng anh Cam, chị Mít… thì việc trở lại với không gian xưa cũ, quen thuộc là cách lựa chọn tốt nhất. Vợ chồng anh Cam, chị Mít (truyện ngắn Về làng cũ) từ làng ra chợ để làm ăn và ý thức được “mình là một người sanh đẻ, lớn lên ở đồng ruộng… mình phải sống ở đồng ruộng mới xong” [11, tr. 1039]. Họ quyết định trở về chốn quê, mong “gần ruộng… gần trâu bò… gần mồ mả ông bà… gần xóm giếng… thấy cây, thấy cỏ, thấy mùa… mùa ve kêu… mùa lá rụng… mùa cá hội… mùa đuổi chim…” [11, tr. 1041]. Với những người trở về nơi chôn rau cắt rốn là điều “xa xỉ phẩm” như thiếu phụ trong Căn bệnh bí mật của nàng, gia đình Liên trong Lửa tết hay những người trông coi nghĩa địa trong Thèm mùi đất thì họ đã tìm cách tạo ra hình ảnh thôn quê ngay tại không gian sống mới. Họ trồng rau răm, rau tần dài, hành hương, ớt vào những cái chậu đất đặt ở sân, họ gieo bông thọ, bông huệ trên những luống đất hẹp, mua than đước về đốt thay dầu, ăn bánh xèo với nước mắm chanh ớt, nghe Vọng cổ để trả thù thịt đóng hộp và nhạc Jazz… Nhằm thể hiện thành công sự lạc lõng, bơ vơ của con người trong môi trường mình đang tồn tại như một dạng thức của lưu lạc, Bình Nguyên Lộc cũng rất chú ý miêu tả những chi tiết làm nên sự đối lập giữa đô thị và chốn quê. Đô thị có những ngôi nhà cột bằng bê tông, cửa bao giờ cũng đóng im ỉm. Người đô thị là nô lệ của đồng hồ, lúc nào cũng thấy vội. Chốn quê có ngôi chùa cổ, vây quanh là mấy mươi nếp nhà lá cất giữa những miếng vườn con con, có những sợi khói trắng mỏng bay lên từ các mái bếp, có hương hành lá pha với mùi nước mắm của một trách cá kho nào vừa sôi. Và người chốn quê thì chất phác, ân tình, hiếu khách. Chỉ vậy thôi nhưng đủ gợi cho con người nỗi nhớ, niềm thương về dĩ vãng và quê hương.
2.3. Khác với con người trong tác phẩm của Bình Nguyên Lộc thường thiên về suy tư, dằn vặt, con người Nam Bộ của nhà văn Sơn Nam lại rất chuộng hành động. Họ lưu lạc nhưng không quá bị ám ảnh bởi cảm thức tha phương. Họ mạnh mẽ bước về phía trước dù thử thách chông gai. Họ đón nhận những mất mát, đau buồn trên hành trình song chưa đến mức bi lụy. Đọc những trang viết của “ông già đi bộ”, độc giả bắt gặp những hình ảnh con người đi tới vùng cực Nam của Tổ quốc với lòng khát khao khám phá, với mong muốn được thỏa chí tang bồng. Chàng trai của Con Bảy đưa đò quyết chí ra đi vì lòng yêu non nước:“Chí trai bốn biển là nhà. Không có sức như chim bằng, như cá kình chớ phận con se sẻ, con tép, con tôm này cũng đòi học ngao du trong vòng đất nước nhỏ hẹp” [8, tr. 242], để lại quê nhà người con gái có giọng hò ngọt ngào, đã dần chuyển từ chỗ kính mến tới yêu thương chàng. Ông Từ Thông (truyện ngắn Hòn Cổ Tron) đến cất chòi nương náu ở hòn đảo nằm giữa vời vịnh Xiêm La đã mấy niên kỉ. Ông sống cuộc đời tự do, khi thì phơi lưng trần với nắng, lúc lại “ung dung mà uống, mà tắm một cách tự nhiên, vô tình khuấy rối giấc mơ của đàn bướm trắng” [9, tr. 227]. Ông Từ Thông như quên đi mọi phiền toái của cuộc đời, thảnh thơi sống giữa mây trời, non nước, nơi ông đã dừng chân trên chặng đường lưu lạc. Nhiều nhân vật của Sơn Nam lưu lạc đơn giản còn là nhu cầu tìm một miền đất mới để mưu sinh, thể hiện tài trí của mình trong công cuộc chinh phục tự nhiên. Bất kể cọp dữ như thế nào, nhiều như thế nào, làn sóng người Việt Nam từ Cần Thơ, Vĩnh Long vẫn đổ xuống Rạch Giá, Cà Mau để khai khẩn đất hoang. Họ đã khôn ngoan lựa các vàm rạch nhỏ, chèo ghe vô tuốt trong ngọn cùng mà cất chòi, vì như vậy có thể ở xa cọp. Các cụ già quan niệm: “Lúc mới xuống làm ăn, mình cần sự yên ổn. Hơi đâu mà lo chuyện đánh cọp, trong lúc mình không rành võ nghệ” [9, tr. 218]. Một số lo xa hơn, rào xung quanh nhà, cọp không sao vào trong được, quay lại, thò đuôi vô kẽ hàng rào. Lần hồi, mọi người đoàn kết lại với nhau bàn chuyện đánh cọp, xác định “công việc đầu tiên là đốn tre tầm vông vạt nhọn để sẵn. Khi gặp cọp thì đánh trống lên, cả xóm xách tầm vông tới nghinh chiến” [9, tr. 219]. Nghe tin ở ngọn rạch Cái Tầu có cái ao nhiều sấu như trái mù u chín rụng, ông Năm Hên (truyện ngắn Bắt sấu rừng U Minh Hạ) “chẳng nệ đường xa để tới xứ Khánh Lâm”, bắt sấu bằng hai tay không. Ông dùng diệu kế, châm lửa đám sậy đế trong ao để sấu phải bỏ ao bò lên rừng theo con đường đào sẵn, dùng khúc mốp khóa miệng sấu, xách cái mác cắt gân đuôi sấu và kết quả là chinh phục được cả một bầy sấu, “con này buộc nối đuôi con kia, đen ngòm như khúc cây khô dài” [8, tr. 90]. Người dân mỗi xứ ông dừng chân đều tôn ông là bậc phi phàm, thế gian hi hữu. Với những vùng đất ngập lụt, nhấp nhô những lượn sóng cỏ, ông Mạc Cửu ở bên Tàu sang khai khẩn phải chịu thua, Bác vật Tây phải lắc đầu, nhưng xuồng của vợ chồng người nông dân Tư Cồ (truyện ngắn Ruộng Lò Bom) vẫn tìm đến và neo đậu. Hai người trổ tài làm ruộng Lò Bom: phát gốc cỏ dưới nước, sau hai tháng khi nước xuống cỏ bị thối trở thành loại phân tốt rải đầy trên mặt đất, họ sẽ gieo lúa giống, loại lúa Xom Ma Cà từ lúc gieo đến lúc trổ bông là bốn tháng. Trong truyện ngắn của Sơn Nam, cũng có khi vì lưu lạc mà con người có số phận chưa thật trọn vẹn. Ông bà Cả băn khoăn, cân nhắc khi gả “Cô Út về rừng”, nơi “muỗi kêu như sáo thổi, đỉa lội lềnh bềnh như bánh canh”. Ông bà tủi thân, lo lắng “sông Cái Lớn mấy năm nay lại thêm sóng gió bất thường” [9, tr. 46], làm sao con gái, con rể và đám cháu ngoại xa xôi có thể về Bình Thủy chứng kiến giờ phút ông bà nhắm mắt xuôi tay. Tằng tổ của Hoàng Mai (truyện ngắn Hương rừng) phò Chúa từ Thuận Hóa đến U Minh Hạ, sau nhuốm bệnh mà không thể tiếp tục vượt biển hộ giá nhà Chúa, đành ở lại chốn thanh lâm u cốc, trở thành những lưu dân, từ đời này đến đời khác. Thế hệ Hoàng Mai dù vẫn tự hào về dòng máu hoàng tộc nhưng không khỏi tránh được sự ngậm ngùi thương cho thân gái mắc chứng bệnh nan y: bệnh cùi.
Viết về những tiền nhân giã biệt nơi chôn rau cắt rốn đi khai khẩn đất hoang, mở mang bờ cõi, Sơn Nam sử dụng cách kể chuyện từ ngôi thứ ba bằng giọng văn tự hào, bi tráng có xen lẫn giữa kể, tả là những suy nghĩ nhận định của chính tác giả. Hình ảnh ông Năm Hên (truyện ngắn Bắt sấu rừng U Minh Hạ) đi ra khỏi mé rừng “áo rách vai, tóc rối nùi, mắt đỏ ngầu, bó nhang cháy đỏ quơ qua quơ lại trên tay” [8, tr. 92] sau khi đã bắt được bốn mươi lăm con sấu và đi gọi hồn những người bị “hùm tha sấu bắt” thật ám ảnh. Nhà văn ngưỡng mộ con người có mưu kế cao cường song cũng không khỏi xúc động chạnh nhớ đến tổ tiên, bạn bè, thân nhân… đã bỏ thây vì đàn cá sấu trên bước đường sanh nhai và tự hỏi “bó nhang đang cháy đỏ kia có giải oan được cái chết của họ không chứ” [8, tr. 92]. Nhà văn trân trọng thành quả của những người mang thân lưu lạc, tiên phong mở nước: “Cảnh rừng tràm dày bịt “cây chen vạn gốc” không còn nữa. Một vòm trời xán lạn hiện ra. Hàng trăm mái nhà cất san sát thành một xóm lớn, trong bản đồ tự hồi nào chưa có ghi vào” [8, tr. 226] và không quên ghi nhận những hi sinh thầm lặng của họ: “Từ bao nhiêu thế kỉ rồi, trên đất nước mình lắm người luống tuổi chịu cảnh sinh li như ông Cả, cô Út. Để cho nước mạnh, dân còn” [9, tr. 47].
2.4. Đối với Nguyễn Ngọc Tư, nhà văn “đặc sản miền Nam” những năm đất nước hòa bình và đổi mới, con người mang cảm thức lưu lạc là con người luôn trong hành trình kiếm tìm những gì đã mất, kiếm tìm tình yêu, hạnh phúc, kiếm tìm ý nghĩa của tồn tại, của cuộc đời. Con người trong sáng tác của Tư thường khắc khoải đi tìm những người thân yêu như má, như vợ, như con… mà vì một lí do nào đó trong quá khứ họ phải tay buông tay, mắt rời mắt nhưng trái tim thì không nguôi nhớ về nhau, lo cho nhau. Ân hận vì câu nói dằn dỗi của mình: “Bà nội báo hại con quá. Phải bà chết sớm cho con khỏe” [13, tr. 145] mà bà bỏ đi, Dự (truyện ngắn Gió lẻ) đã thề “không tìm được bà nội con không về” [13, tr. 145], đã gắn bó cuộc đời trai trẻ của mình với những con đường và mỗi khi dừng xe, “chạy lại giở nón của một người hành khất để tìm khuôn mặt già nua quen thuộc” [13, tr. 135], đến mức tấm hình của bà nội đã quăn queo, nhàu nát. Buồn thay, khi Dự gặp lại bà thì bà chỉ còn là “một ụ đất bên đường, được đắp bằng tấm áo cỏ chen lẫn hoa mười giờ đỏ” [13, tr. 153]. Hành trình kiếm tìm người vợ của ông Sáu Đằng (truyện ngắn Biển người mênh mông) kéo dài “gần bốn mươi năm, dời nhà cả thảy ba mươi ba bận, lội gần rã cặp giò” [15, tr. 115]. Ông đã đi qua bao nhiêu ngõ, tới bao nhiêu hẻm, gặp bao nhiêu người mà vẫn không thấy bóng dáng thân thương, chưa thể nói được lời xin lỗi. Ông tự nhủ: “chỗ nào chưa đi thì đi, còn sống thì còn tìm” [15, tr. 115]. Con người Nam Bộ khao khát tình yêu và hạnh phúc. Họ chấp nhận lưu lạc, sẵn sàng trả giá để có thể chạm tới yêu thương, ngọt ngào. Yêu đào Hồng, Chín Vũ (truyện ngắn Cuối mùa nhan sắc) bỏ nhà, bỏ cuộc sống giàu sang, làm chân kéo màn, dựng cảnh, đóng vai quân sĩ, người hầu mong được nhìn thấy đào Hồng đi ra, đi vô, được nghe đào Hồng hát. Thương đào Hồng, Chín Vũ làm nghề bán vé số - cơ hội lang thang trên các con đường, lặn lội tận hang cùng ngõ hẻm để tìm kiếm đào Hồng sau nửa cuộc đời thất lạc, đưa bà về sống ở nhà Buổi chiều. Cả cuộc đời phiêu bạt, ông Chín hạnh phúc vì hi sinh cho người khác, vì làm cho người nắm giữ trái tim mình có thể thanh thản, thỏa lòng. Nhà văn Nguyễn Ngọc Tư quan niệm lưu lạc còn giúp con người có khả năng kiếm tìm ý nghĩa của sự tồn tại, của cuộc đời, đồng thời lưu lạc cũng là một cơ hội để con người không ngừng vươn lên, tự hoàn thiện mình. Sói và em (truyện ngắn Ấu thơ tươi đẹp) có cảnh ngộ giống nhau, đều trôi dạt từ nhà mẹ sang nhà cha và ngược lại, đều “lạc giữa nhà mình và mất một nửa thời gian bên mẹ để làm quen lại”, “ở nhà cha thì ngắn hơn, và hầu như em chưa kịp quen gì thì cha đã gọi điện đặt vé tàu để tiễn em đi” [13, tr. 66 - 67]. Cả hai cảm thấy cô đơn, lẻ loi trong chính gia đình vì không có được niềm vui của sự đoàn tụ, hơi ấm của sự sum vầy. Sói và em chọn chuyến tàu cuối hè là nơi, là thời điểm bắt đầu một cuộc ra đi khác, rốt ráo hơn, quyết liệt hơn để tìm ý nghĩa thực của cuộc đời, để gọi tên cho sự tồn tại của chính mình. Trong lúc người cha đang xả nước ở một phòng tắm của nhà ga, Sói “dừng lại trước một gia đình đang ăn cơm không biết là sáng hay trưa bên hàng hiên của nhà ga… Sói quay lại nhìn về phía tàu… Rồi Sói quay đi nhòa vào dòng người” [13, tr. 70]. Còn em “thì mãi mãi ở lại con tàu này bằng một vốc thuốc ngủ ven vén của mỗi tiệm thuốc tây một chút” [13, tr. 73]. Nguyên cớ khiến Ân (tiểu thuyết Sông) quyết định ra đi lại là sự thất vọng về người tình đồng tính. Ân đi ngược sông Di như muốn “đào xới lại tâm thức, lật lại từng kỷ niệm, những “tình tiết” trong đời đã hình thành nên cái-mình-đang-là” [10]. Ân nhận ra mình chẳng có gì kết nối với cuộc đời này: một người cha tưởng rằng mình không có đứa con như Ân ở trên đời, câu đầu tiên khi cha con gặp nhau là câu chửi thề “Ụ óa mày” từ miệng Ân và Ân “cũng chẳng bao giờ hỏi bao lâu sau thì cha ôm mình vào lòng” [16, tr. 88]; một người mẹ đặt nhiều kì vọng vào cậu con trai duy nhất, muốn nó giống như mình nghĩ, mình mong muốn, “bắt cậu húi đầu đinh, thay vì chừa tóc phủ tai như trước, thay vì khen tóc cậu óng mượt thì mẹ chê nhìn không ra đàn ông tẹo nào, phải rối nùi bù xù mới hợp dáng… tắm lâu thì mẹ gõ cửa, nói đàn ông nên ở dơ chút cho phong trần” [16, tr. 113]; một người yêu đã gửi tối hậu thư giục Ân trở về và “chỉ chờ hết tuần này là chấm hết” [16, tr. 188]. Giữa mênh mang sóng nước, Ân nhấn chìm chiếc thuyền, muốn bơi về khơi xa, hi vọng tìm thấy một điều gì đó để mình thôi đắn đo, thôi hoài nghi, thôi khổ đau.
Điều đặc biệt là khi viết về những con người lưu lạc, Nguyễn Ngọc Tư thường chọn cái kết không có hậu. Bản thân lưu lạc đã mang trong mình sự bất trắc, khổ đau. Và nhà văn tuân theo dòng chảy tự nhiên của đời sống. Gia đình của Nương (truyện Cánh đồng bất tận) trôi dạt từ cánh đồng này đến cánh đồng khác, khi thì cánh đồng “vắng ngắt”, lúc thì cánh đồng “không có tên”, có cả những cánh đồng “chết khô” để cuối cùng trên cánh đồng Nương đã bị đám thợ gặt hãm hiếp, thấy mình bị “xé toạc, và từ rách nát, đau đớn như lũ kiến cánh được giải thoát, chúng bò rân khắp thân thể, tôi thấy mình như đã chết” [15, tr. 217], còn người cha bất lực chứng kiến con mình bị làm nhục: “mắt cha tôi ầng ậc nước, tôi không rõ là phèn hay máu nhoèn nhoẹt” [15, tr. 217]. Cuộc hành trình kiếm tìm hạnh phúc của Di (truyện Khói trời lộng lẫy) đầy mất mát. Di gặp cha khi “trong kí ức của ông không còn hình ảnh nào của tôi, đã đứt bằn bặt” [14, tr. 164]. Có bao nhiêu tình yêu Di dâng hiến cho đời, rốt cục “tôi là tôi, trơ trụi xơ rơ, gân guốc bụi đời, và rửa mặt mỗi ngày bằng nỗi phiền muộn bảng lảng” [14, tr. 149]. Đem em trai đi cùng với mong muốn giữ lại vẻ đẹp thiên thần nhưng rồi Di hiểu mình đã tước đoạt, đánh cắp của em rất nhiều. Di, sau mọi ảo tưởng, thất vọng đã quyết định để mình tan biến trong khói trời lộng lẫy, thứ khói được tạo nên bởi trái khế con rụng xuống nằm khô trong máng nước, chiếc chiếu đã đứt mấy sợi dây trân và cả những sợi tóc của Di nữa. Những cái kết không có hậu trong truyện của Nguyễn Ngọc Tư làm cho cảm thức lưu lạc của người Nam Bộ thêm đau đáu, ám ảnh mãi không thôi.
3. Như vậy, do ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên, xã hội, văn hóa vùng đất mới, kết hợp với hoàn cảnh gia đình, bản thân của mỗi cây bút và nhất là ý thức chọn lưu lạc như một phương cách để phản ánh đời sống, sáng tạo nghệ thuật, Hồ Biểu Chánh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam và Nguyễn Ngọc Tư - những nhà văn tiêu biểu của Nam Bộ ở từng thời đại khác nhau, có sự tiếp nối suốt một thế kỉ - đã khắc họa thành công những nét chung trong cảm thức lưu lạc của con người nơi đầy nắng gió, đồng thời thể hiện được những phương diện riêng, độc đáo và ấn tượng về nỗi niềm tha hương, hành trình kiếm tìm hạnh phúc, sự bơ vơ, lạc lõng giữa cuộc đời. Cảm thức lưu lạc thực sự đã trở thành mẫu số chung của con người Nam Bộ, những người sống trên miền đất được tạo lập hơn ba trăm năm nay song vẫn luôn hấp dẫn, gọi mời sự quan tâm, niềm hứng khởi của các nhà văn, đặc biệt là những đứa con thương mến của quê hương.
(*) NCS K32 - Bộ môn Văn học Việt Nam hiện đại
Giảng viên CĐSP Hải Dương
Hải Dương, 15/4/2014
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hồ Biểu Chánh, Chúa tàu Kim Quy, Nhà xuất bản Phụ nữ, Hà Nội, 2005
2. Hồ Biểu Chánh, Nhân tình ấm lạnh, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, Hà Nội, 2003
3. Hồ Biểu Chánh, Chút phận linh đinh, Nhà xuất bản Phụ nữ, Hà Nội, 2006
4. Hồ Biểu Chánh, Lời thề trước miễu, Nhà xuất bản Văn hóa Sài Gòn, Thành phố Hồ Chí Minh, 2006
5. Lục Đức Dương, Lịch sử lưu dân, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2001
6. Nguyễn Lương Hải Khôi, Đặc trưng văn xuôi nghệ thuật Bình Nguyên Lộc, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, 2004
7. Nguyễn Khuê, Chân dung Hồ Biểu Chánh, Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1998
8. Sơn Nam, Hương rừng Cà Mau, tập 1, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2011
9. Sơn Nam, Hương rừng Cà Mau, tập 2, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2009
10. Hoài Phương, "Sông" và hành trình “bản ngã” của Nguyễn Ngọc Tư, http://vannghequandoi.com.vn
11. Nguyễn Q. Thắng (tuyển chọn, giới thiệu), Tuyển tập Bình Nguyên Lộc, tập 2, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 2002
12. Nguyễn Thùy Trang, Cảm thức lưu lạc trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2012
13. Nguyễn Ngọc Tư, Gió lẻ và 9 câu chuyện khác, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2008
14. Nguyễn Ngọc Tư, Khói trời lộng lẫy, Nhà xuất bản Thời đại và Công ty Sài Gòn truyền thông, 2010
15. Nguyễn Ngọc Tư, Cánh đồng bất tận, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2011
16. Nguyễn Ngọc Tư, Sông, Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2012
17. http://vi.wikipedia.org
Nguồn: Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 362, tr. 85-90