TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ NGUYỄN DU TẠI TRUNG QUỐC ĐẦU THẾ KỈ XXI
Dương Tuấn Anh (PGS.TS - ĐH Sư phạm Hà Nội)
Tóm tắt: Trước năm 2000, giới nghiên cứu Trung Quốc đã dành mối quan tâm không nhỏ, nghiên cứu nhiều vấn đề đến những đóng góp của Nguyễn Du – thi nhân danh tiếng của Việt Nam. Trong hai mươi năm đầu thế kỉ XXI, giới nghiên cứu Trung Quốc vẫn tiếp tục có các nghiên cứu, với khoảng hơn một trăm công trình, bài viết nghiên cứu có liên quan đến Nguyễn Du và các trước tác của ông, với những nội dung tiếp cận phong phú. Những nghiên cứu này không chỉ giới thiệu Nguyễn Du cùng trước tác của ông tới bạn đọc và học giới Trung Quốc, mà còn là nguồn tư liệu hỗ trợ quan trọng cho việc nghiên cứu Nguyễn Du ở Việt Nam.
Từ khóa: Trung Quốc; Việt Nam; Nguyễn Du; Truyện Kiều; Bắc hành tạp lục
1. Năm 1949, nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa được thành lập. Ngay sau đó, mối quan hệ giữa Việt Nam và quốc gia này được thành lập. Cùng với đó, giới học giả Trung Quốc cũng ngay lập tức dành một mối quan tâm lớn cho Việt Nam. Hàng loạt tác phẩm văn học Việt Nam được dịch ra Trung văn để đến tay với bạn đọc, đồng thời được nghiên cứu để đánh giá những thành tựu, giá trị trong suốt những năm 50 và 60 của thế kỉ XX, trong đó có Truyện Kiều của Nguyễn Du. Những nghiên cứu và dịch thuật của các học giả đã góp phần giúp nhân dân Trung Quốc hiểu hơn về đất nước, con người Việt Nam: Một quốc gia hàng nghìn năm nằm trong tầm ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc, nhưng vẫn có những thành tựu lớn lao, sản sinh những nhà văn giàu sức sáng tạo, để lại những dấu ấn riêng, góp phần làm giàu cho kho tàng văn học nhân loại. Nguyễn Du cùng những trước tác của ông là những đóng góp cần được biết tới, cần được vinh danh như vậy.
Tháng 2 năm 2015, nhà nghiên cứu Tào Song đã có bài viết nhìn lại những thành tựu nghiên cứu về Truyện Kiều khoảng 20 năm cuối thế kỉ XX. Tháng 7 cùng năm, nhà nghiên cứu Lưu Chí Cường trong bài viết Dịch và nghiên cứu Truyện Kiều của Việt Nam ở trong nước từ những năm 50 của thế kỉ XX trở lại đây nhìn lại chặng đường này đã có tổng kết về tình hình nghiên cứu trong nửa cuối thế kỉ XX. Theo đó, nổi bật trong những năm 50, 60 là nhà nghiên cứu Hoàng Dật Cầu (黄轶球, 1906-1990), trong những năm 80 là Đổng Văn Thành (董文成, sinh năm 1941), trong những năm 90 là Trần Ích Nguyên (陈益源, người Đài Loan, sinh năm 1963).
Kế đó, trong khoảng chục năm đầu thế kỉ XXI, cùng với những tên tuổi quen thuộc, những tên tuổi mới có nhiều cống hiến trong nghiên cứu về Nguyễn Du có thể kể đến là La Trường Sơn, Triệu Ngọc Lan, Bành Đan Hoa, Lưu Ngọc Quân, Hạ Lộ, Cam Lệ… Công tác giới thiệu tác giả và tác phẩm, dịch thuật các trước tác của Nguyễn Du đã không còn được chú trọng như trong thế kỉ trước, mà các nhà nghiên cứu dành mối quan tâm lớn hơn cho những phương diện khác, như đi sâu vào nghiên cứu bản thể hoặc nghiên cứu theo hướng so sánh, ảnh hưởng. Nhờ đó, những nghiên cứu về Nguyễn Du cùng các trước tác có những bước tiến mới cả về bề rộng lẫn chiều sâu, phục vụ tốt hơn cuộc sống hôm nay trong bối cảnh toàn cầu hóa.
|
2. Về phương diện nghệ thuật, những nghiên cứu của người Trung Quốc có điểm chung là đánh giá cao tài năng của Nguyễn Du. Về phương diện ngôn ngữ - văn tự trong văn bản tác phẩm của Nguyễn Du có thể kể đến một số công trình như Bàn về nghệ thuật ngôn từ và hình tượng nhân vật qua chữ “lẻn” trong Kim Vân Kiều truyện của Việt Nam, Nội hàm chữ “không” trong tập thơ chữ Hán Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du ở Việt Nam, Nghiên cứu ngôn ngữ Truyện Kiều của Nguyễn Du, Chữ Nôm hình thái âm nghĩa trong Kim Vân Kiều truyện, … Đáng chú ý trong những nghiên cứu này là luận văn Thạc sĩ Nghiên cứu từ vựng Truyện Kiều của Nguyễn Du của Mã Quân Đông tại Đại học Dân tộc Quảng Tây. Luận văn 86 trang đã tỉ mỉ tiến hành khảo sát, thống kê kho từ vựng được sử dụng trong danh tác Truyện Kiều, đồng thời nghiên cứu so sánh kho từ vựng ấy với những từ tương quan trong ngôn ngữ Hán. Nghiên cứu đã chỉ rõ được mức độ phong phú của kho từ vựng, đồng thời đánh giá cao tính sáng tạo trong việc sử dụng từ ngữ của Nguyễn Du trong Truyện Kiều.
Về nghệ thuật trong trước tác của Nguyễn Du, đáng chú ý có luận văn dài 68 trang của Hoàng Hán Kiện với tiêu đề Nghiên cứu ẩn dụ khái niệm trong Kim Vân Kiều truyện từ quan điểm nhận thức. Tác giả đã tập trung vào một số vấn đề như ẩn dụ về khái niệm con người, ẩn dụ về khái niệm đời sống, ẩn dụ về khái niệm tình cảm, tiến hành nghiên cứu một cách hệ thống và đánh giá những giá trị.
Các nghiên cứu của học giới Trung Quốc cũng đánh giá cao cống hiến của Nguyễn Du trong mảng thơ vịnh vật, thơ xướng họa thù tạc, thơ điền viên sơn thủy… với các công trình như Nghiên cứu thơ vịnh vật trước thời Nguyễn ở Việt Nam, Nghiên cứu thơ điền viên sơn thủy trước thời Nguyễn ở Việt Nam
Nhìn chung, các nghiên cứu về phương diện nghệ thuật có số lượng không nhiều, một phần có lẽ bởi rào cản ngôn ngữ giữa hai dân tộc, cùng với sự hiểu biết hạn chế của người Trung Quốc về chữ Nôm của Việt Nam. Những nghiên cứu này chủ yếu mang tính giới thiệu, có ít đóng góp về mặt học thuật nếu so với những nghiên cứu cùng hướng của các học giả trong nước. Tuy nhiên, sự phong phú, vẻ đẹp cũng như nét riêng biệt của ngôn ngữ - văn tự Việt giới thiệu với người Trung Quốc thông qua một trước tác nổi tiếng thực sự đã có sức hấp dẫn đáng kể.
|
|
3. Các nghiên cứu về phương diện nội dung tư tưởng trong các trước tác của Nguyễn Du có số lượng nhiều hơn. Các nghiên cứu ở phương diện này của các học giả Trung Quốc tập trung vào ba nội dung chính:
Thứ nhất là nghiên cứu biểu hiện của các tư tưởng Nho giáo và Đạo giáo trong các trước tác của Nguyễn Du. Có thể kể đến các công trình như Ảnh hưởng của tư tưởng Nho gia Trung Quốc đối với tác phẩm văn học Kim Vân Kiều truyện của Việt Nam, Tư tưởng lí luận Nho gia trong Kim Vân Kiều truyện của Việt NamKim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt Nam…
Thứ hai là sự ghi nhận đóng góp của Nguyễn Du khi đề cập đến số phận người nữ, một vấn đề vẫn còn mang tính thời sự trong văn học đương đại. Có thể kể đến các công trình Tự sự dân tộc và tiếng nói nữ quyền – sáng tác của Nguyễn Du và tác phẩm kinh điển Kim Vân Kiều truyện, Phân tích hình tượng nhân vật Thúy Kiều trong Kim Vân Kiều truyện của tác gia Nguyễn Du ở Việt Nam…
Thứ ba là sự ghi nhận ý thức dân tộc cao của Nguyễn Du, dù chịu sự chi phối không nhỏ của “văn hóa quyển Trung Quốc”. Đáng chú ý nhất là bài viết của Lý Mô Nhuận với tiêu đề Phản đối và chấp nhận: Thẩm định giá trị tư liệu Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du người An Nam. Trong bài viết của mình, tác giả đã chỉ rõ việc thừa nhận, đánh giá cao của Nguyễn Du đối với văn hóa Hán, tư tưởng Nho, Phật, Đạo, cũng như ảnh hưởng to lớn của các tác giả văn học lớn của Trung Quốc thời Đường Tống… Nhưng tác giả cũng đa ghi nhận tinh thần phản đối quan hệ tông chủ - chư hầu giữa Trung Quốc và Việt Nam, khẳng định nhận thức nghiêm túc của Nguyễn Du về quan hệ giữa hai quốc gia có chủ quyền, thể hiện một ý thức tự tôn dân tộc cao của Nguyễn Du trên con đường đi sứ sang Trung Quốc.
4. Chiếm số lượng nhiều hơn cả, hơn một nửa tổng số các công bố, là các công trình nghiên cứu về Nguyễn Du trong mối quan hệ giao lưu văn hóa với Trung Quốc.
Những nghiên cứu này trước hết chỉ ra sự học hỏi, kế thừa của Nguyễn Du đối với những thành tựu văn hóa, văn học Trung Quốc. Các bài viết Bàn về sự tiếp thụ và kế thừa của sứ thần Việt Nam Nguyễn Du đối với Đỗ Phủ, Ảnh hưởng trên phương diện sáng tác của Khuất Nguyên đối với Đại thi hào Việt Nam Nguyễn Du, “Đại địa xứ xứ giai Mịch La” – từ Tì bà hành tìm hiểu ảnh hưởng của Khuất Nguyên đối với thi hào Việt Nam Nguyễn Du , Tì bà hành ở Việt Nam , Ảnh hưởng và tiếp thụ Tì bà hành ở Việt Nam thời cận hiện đại… một mặt cho thấy ảnh hưởng của những tên tuổi lớn của văn học Trung Quốc đối với Nguyễn Du, mặt khác cho thấy tài năng to lớn của chính Nguyễn Du khi được so sánh với những tên tuổi lẫy lừng của văn học Trung Quốc tầm cỡ thế giới như Khuất Nguyên, Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị… Các công trình Truyền bá và ảnh hưởng của tiểu thuyết tài tử giai nhân ở Việt Nam, Lưu truyền và ảnh hưởng của tiểu thuyết Minh Thanh Trung Quốc ở Việt Nam, Truyền bá và tiếp thụ tiểu thuyết tài tử giai nhân Trung Quốc ở Việt Namlại tập trung vào tìm hiểu những ảnh hưởng mà Nguyễn Du đã hấp thụ từ các bộ phận văn học quan trọng trong lịch sử văn học Trung Quốc.
Tác phẩm nổi tiếng nhất của Nguyễn Du là Truyện Kiều, lấy cốt truyện từ một tác phẩm của Trung Quốc, vì thế được các học giả quan tâm tìm hiểu nhiều hơn về mức độ tiếp thu, ảnh hưởng, thông qua các nghiên cứu so sánh giữa hai trước tác này. Hàng loạt công trình như Nghiên cứu so sánh sử dụng điển cố của Truyện Kiều của Việt Nam và Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc, Sự lặp lại và đổi khác của Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt Nam từ góc nhìn “văn hóa quyển”, Tư tưởng mĩ học sinh thái “thiên nhân hợp nhất” trong Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt Nam, Nghiên cứu so sánh Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt NamKim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt NamKim Vân Kiều truyện của Trung Quốc đến Truyện Kiều của Việt NamKim Vân Kiều truyện của Trung Quốc và Việt Nam, Kim Vân Kiều truyện: Từ tiểu thuyết Trung Quốc đến kiệt tác Việt Nam… cho thấy nghiên cứu so sánh này hết sức thú vị. Các học giả đều đã đồng ý rằng dù lấy cốt truyện từ Trung Quốc, nhưng Truyện Kiều vẫn là một sáng tạo có sự mới mẻ, đóng góp riêng của nó, với nhiều giá trị riêng không thể phủ nhận. Truyện Kiều vẫn giữ được cho mình một vẻ đẹp riêng có, thấm đẫm tinh thần văn hóa dân tộc, thể hiện tài năng kiệt xuất của Nguyễn Du.
Không những vậy, với việc được nâng tầm nhờ tài hoa của Nguyễn Du, tác phẩm này còn ảnh hưởng ngược lại Trung Quốc. Bài viết Từ ảnh hưởng trở lại của Kim Vân Kiều truyện tìm hiểu sự tương tác giữa văn học và văn hóa Trung Quốc với Việt Nam đã thừa nhận tác phẩm của Thanh Tâm Tài Nhân sau khi ra đời đã im hơi lặng tiếng ở Trung Quốc, nhưng từ những năm 80 của thế kỉ XX lại ảnh hưởng trở lại đời sống văn hóa Trung Quốc, một lần nữa khiến người Trung Quốc phải chú ý và tiến hành nghiên cứu.
Người Trung Quốc cũng thực sự bị cuốn hút khi muốn biết người nước khác cảm nhận về đất nước, con người nước mình như thế nào. Điều này đối với họ rất quan trọng, bởi đó cũng là cảm nhận về đất nước và con người Trung Quốc được truyền thông đến với thế giới. Các công trình như Nghiên cứu thơ văn của sứ thần Việt Nam đến Yên Kinh về cảnh đẹp Trung Quốc, Nghiên cứu hình ảnh Trung Quốc trong tập thơ Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du, Ấn tượng Tiêu Tương trong thơ ca sứ thần Việt Nam và Trung Quốc thế kỉ XIV-XIX, Bước đầu phân tích ấn tượng đối với lưu vực sông Tả Giang của Nguyễn Du người Việt Nam,… đã ghi nhận đóng góp này của Nguyễn Du. Ông đã khắc họa hình ảnh đất nước, con người Trung Quốc bằng sự chân thực, và cả bằng trái tim yêu quý, trân trọng.
Cùng trên dòng mạch ấy, các nhà nghiên cứu cũng dành sự quan tâm không nhỏ cho vai trò như một “đại sứ văn hóa” của Nguyễn Du, đóng góp vào tình cảm thân thiện giữa nhân dân hai nước, giữa hai quốc gia. Các công trình như Nghiên cứu sứ thần Việt Nam giao lưu ở Trung Quốc thế kỉ XIX , Nghiên cứu Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du, Nghiên cứu thơ văn của các sứ thần Việt Nam cổ đại đến Quảng Tây, Quan hệ triều cống và giao lưu văn học: Nghiên cứu sứ thần Việt Nam sang Trung Quốc thời nhà Thanh với Quảng Tây, Thơ chữ Hán của các sứ thần Việt Nam đi sứ phương Bắc và văn hóa Hồ Tương của Trung Quốc, Truyện Phùng Tiểu Thanh ở Việt Nam… đã cho thấy rõ vai trò “sứ giả” này của Nguyễn Du, với nhiều đóng góp to lớn.
5. Trong các nghiên cứu công bố ở Trung Quốc đầu thế kỉ XXI, không chỉ có công trình của các học giả Trung Quốc mà còn có nghiên cứu của học giả nhiều nước khác trên thế giới. Nhiều học giả Việt Nam cũng đã có cơ hội công bố những thành quả nghiên cứu, các ý kiến phân tích về Nguyễn Du trên các ấn phẩm của Trung Quốc, như các tác giả Trần Đình Sử, Phạm Ngọc Hàm, Trần Thị Nhung, Võ Mạnh Hà… Việc học giới Trung Quốc công bố những nghiên cứu này trên các ấn phẩm khoa học của họ đã tiếp tục chứng minh mối quan tâm không hề nhỏ của họ dành cho đại thi hào Nguyễn Du.
6. Với sự đánh giá cao những đóng góp từ các trước tác của Nguyễn Du trên nhiều phương diện, các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã tiến tới đánh giá vị trí của ông trong đời sống văn học. Các bài viết Đại thi hào Nguyễn Du và Kim Vân Kiều truyện của ông, Đại văn hào Nguyễn Du và danh tác Kim Vân Kiều truyện của ông, Một tác phẩm thơ kiệt xuất của Việt Nam lấy đề tài từ Trung Quốc… đã không tiếc các từ ngữ quý giá như “đại văn hào”, “đại thi hào”, “kiệt xuất”, “danh tác”… để thừa nhận, đánh giá những cống hiến của ông.
Như vậy, dù mới chỉ trải qua hai mươi năm đầu thế kỉ XXI, sơ bộ thống kê cho thấy giới nghiên cứu ở Trung Quốc đã có hơn một trăm công trình, bài viết nghiên cứu có liên quan đến Nguyễn Du và các trước tác của ông, với những nội dung tiếp cận phong phú. Điều đó nói lên sự quan tâm của học giới Trung Quốc, cũng như địa vị cao cùng nhiều đóng góp to lớn của Nguyễn Du trong đời sống văn học.
Những nghiên cứu này không chỉ giới thiệu Nguyễn Du cùng trước tác của ông tới bạn đọc và học giới Trung Quốc, mà còn là nguồn tư liệu hỗ trợ quan trọng cho việc nghiên cứu Nguyễn Du ở Việt Nam.
Hà Nội, 27 tháng 2 năm 2021