VÀI NÉT VỀ TÁC GIẢ CAO BÁ ĐẠT VÀ VĂN BẢN CAO BÁ ĐẠT THI TẬP

VƯƠNG THỊ HƯỜNG

ThS. Viện Nghiên cứu Hán Nôm

1. Vài nét về tiểu sử và sự nghiệp Cao Bá Đạt

Cao Bá Đạt (1809 - 1854)(1) tên hiệu là Văn Ngu, anh sinh đôi với Cao Bá Quát, xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo.

Theo ghi chép của gia phả do chính thân phụ của Cao Bá Đạt và Cao Bá Quát viết(2) thì: ông nội của Cao Bá Đạt hiệu là Trực Mẫn phủ quân, tên húy là Trung, tự là Huy Thiềm, khi đi thi đổi là Danh Thự, từng làm nghề dạy học. Cha Cao Bá Đạt trước tên là Sâm, từng theo học với Phạm Quí Thích. Mẹ Cao Bá Đạt người họ Trịnh. Cha mẹ Cao Bá Đạt sinh được bốn người con là Thị Hàn, Bá Đạt, Bá Quát và Thị Ốc. Đến thời cha của Cao Bá Đạt, cảnh nhà đã sa sút. Mặc dù cha ông không đỗ đạt gì, song cũng là người am hiểu sâu sắc sách vở của Thánh hiền và có nhiều kì vọng về bước đường tiến thân của con cái. Chính do những ước vọng như thế nên khi cặp song sinh Bá Đạt - Bá Quát ra đời ông đã đặt tên con giống tên hai hiền sĩ đời Chu(3).

Cao Bá Quát và Cao Bá Đạt được đi học từ rất sớm. Từ khi 12, 13 tuổi Cao Bá Quát đã theo các bậc đàn anh đi thi. Sau vài lần hỏng thi đến năm Tân Mão (1831) Cao Bá Quát đậu Cử nhân. Còn Cao Bá Đạt phải mấy năm sau, tức vào năm Minh Mệnh thứ 15 (1834) mới đỗ Cử nhân. Sau đó Cao Bá Đạt được bổ làm Tri huyện Nông Cống.

Bá Quát tính tình mạnh mẽ phóng khoáng còn Bá Đạt tính cách có vẻ điềm đạm hơn. Người cha rất ưa tài năng của Bá Quát, song với quan điểm nhà Nho chính thống, ông lấy làm tiếc về tính tình của con trai. Ông từng trò chuyện: “Văn của Bá Đạt hơn về khuôn phép nhưng kém về tài tứ, văn của Bá Quát hơn về tài tứ nhưng lại kém về khuôn phép. Đem cái tài tứ của Bá Quát hợp với cái khuôn phép của Bá Đạt, sẽ trở nên một văn tài hoàn toàn”(4). Nhiều người lí giải rằng, không phải ngẫu nhiên mà Cao Bá Đạt “ngoan ngoãn” tuân theo chế độ của nhà Nguyễn, đến lúc phải tự tử cũng không hề có ý phản kháng, chính là vì sự “kém về tài tứ” nhưng lại hơn về “khuôn phép” của ông. Và cũng không phải tự nhiên mà Cao Bá Quát ngay từ đầu đã va vấp với chính quyền nhà Nguyễn để sau này đi đến chống đối triều Nguyễn, chính là trong số nhiều nguyên nhân, có nguyên nhân hơn về “tài tứ” nhưng lại kém về “khuôn phép”. Dù vậy triều đình nhà Nguyễn đều đã không buông tha hai con người đồng sinh nhưng có chí khí và hai con đường đi khác nhau ấy. Cái án chu di năm xưa đã cướp đi sinh mệnh của biết bao người trong gia đình họ Cao. Ngay cả con trai của Cao Bá Đạt là Cao Bá Nhạ sau 8 năm lẩn trốn cũng không thoát nổi sự khắc nghiệt ấy. Xót xa cho thân phận gia tộc mình Cao Bá Nhạ đã để lại Tự tình khúc ai oán - một trong những khúc ca được đánh giá là khúc ca hay nhất trong nền văn học Nôm Việt Nam. Nguyễn Văn Siêu - người bạn học và cũng là kẻ sĩ có tài thời ấy - luyến tiếc anh em họ Cao bằng đôi câu đối truy điệu rất sâu sắc:

嗟 哉! 冠 古 才 名, 難 弟 難 兄, 不 世 偶 生 還 偶 死

以 矣! 到 頭 事 世, 可 憐 可 惡, 混 陳 留 澳 亦 留 芳.

“Ta tai ! quán cổ tài danh, nan đệ nan huynh, bất thế ngẫu sinh hoàn ngẫu tử;

Dĩ hĩ! đáo đầu sự thế, khả liên khả ố, hỗn trần lưu xú diệc lưu phương”.

(Thương thay! tài diệu tót vời, khó anh khó em, một cặp cùng sinh rồi cùng thác,

Thôi nhĩ! sự cơ đến vậy, đáng thương đáng ghét, nghìn năm dây xấu cũng dây thơm(5)).

Tiếng vang trên diễn đàn xã hội, cùng với chí “chọc trời khuấy nước” của mình đã khiến Cao em đã nổi trội hơn Cao anh. Chính vì thế sự nghiệp thơ văn của người “hơn về khuôn phép” rất ít được các sách sau này nhắc tới, có chăng chỉ là đôi lời khi so sánh với sự nghiệp của người “hơn về tài tứ”.

Thơ văn của Cao Bá Đạt hiện nay chúng tôi mới chỉ tìm thấy:

- Cao Bá Đạt thi tập A.955 (Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm - TVVNCHN). Theo Di sản Hán Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu(6) cho biết trong Thi sao (Kí hiệu Paris SA.Ms.b.20 Thư viện Hiệp hội châu Á ở Paris - Cộng hòa Pháp) do Lý Văn Ba sao chép, ở phần Hạ cũng có Cao Bá Đạt thi tập nhưng tiếc rằng chúng tôi chưa có điều kiện để tiếp xúc với sách này).

-Đại Nam văn tập (A.317 - TVVNCHN) còn chép 1 bài (bài thơ Vô đề) ở tờ 83a,b (nội dung ca ngợi cảnh sắc thiên nhiên và tâm sự của con người); và một đôi câu đối của Cao Bá Đạt ở tờ 80b.

-Khánh vãn tập (A.1520 - TVVNCHN) chép 1 bài vãn Nông Cống Tri huyện Cao Bá Đạt từ thân thất tuần chi khánh trang 21b đến 22a (nội dung ca ngợi công sinh thành giáo dưỡng của cha mẹ nhân ngày mẹ 70 tuổi).

Tuy vậy, khi khảo sát văn bản Cao Bá Đạt thi tập (CBĐTT) A.955 chúng tôi thấy có một số vấn đề rất đáng quan tâm.

2. Văn bản Cao Bá Đạt thi tập

CBĐTT được lưu trữ ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm kí hiệu A.955, 94tr, 29x17cm. Sách còn tốt, được đóng bìa cậy cẩn thận, chữ viết chân phương rất đẹp. Trang đầu ghi dòng chữ to Cao Bá Đạt thi tập. Ngoài dấu kiểm kê của Thư viện Viễn đông Bác cổ, phía dưới trang này còn có dòng chữ nhỏ, chữ viết xấu hơn: “thử sách thái bán Hoa Đường công thi tập tư phi Cao công tập”. Trang 2 được coi như lời tựa gồm 5 dòng giới thiệu sơ lược về thế thứ, năm đỗ đạt, chức quan... của Cao Bá Đạt. Tiếp đó là mục lục các bài thơ, phần mục lục này có bài không ghi tên đầy đủ mà chỉ ghi vắn tắt ngắn gọn, ví dụ tên đầy đủ của bài là Quế Phong công chính sự qui Hoan, lưu gián đồng triều, kính họa nguyên vận thì ở mục lục chỉ ghi Quế Phong công chính sự. Theo mục lục, tổng số gồm 71 bài và chùm bài thơ. Hết mục lục là đến phần nội dung các bài thơ. Tiêu đề bài thơ viết đài rất dễ nhận ra. Nếu là chùm bài (có chung tiêu đề) thì mỗi bài được viết tách ra thành kì (kì nhất, kì nhị...) cho đến hết. Ở mỗi trang, mép bên ngoài đều ghi Cao Bá Đạt thi tập, phía dưới ghi số thứ tự tờ, giữa các câu thơ đều có dấu ngắt câu. Cách trình bày này nhất quán từ đầu cho đến cuối.

Phần nội dung gồm có đủ 71 bài và chùm bài(7) như đã có trong mục lục nhưng thêm hai bài nữa là Nghĩ đồng niên khánh tiễn Quế Phong công (bài số 54) và Văn mệnh tham giang bắc nhung vụ (bài số 66), có bài được chia thành nhiều kì nhỏ (Ví dụ như bài Tư sảnh tạp vịnh - bài số 71 có tới 39 kì). Tổng cộng có 163 bài nhỏ.

Sau khi khảo sát chúng tôi thấy CBĐTT có một số vấn đề về văn bản.

a. Có chữ viết kiêng húy thời Lê.

Thoạt nhìn văn bản có vẻ như là tác phẩm được viết ra hoàn toàn ở thời Nguyễn (khoảng từ Tự Đức - Thành Thái), bởi vì, trong 36 lần xuất hiện chữ thời (thì) 時 thì có tới 20 lần được thay thế bằng chữ thìn 辰, 14 lần chữ 時 viết bớt nét thành . Tỷ lệ thay chữ và viết thiếu nét trong trường hợp này chiếm (94%). Theo Ngô Đức Thọ trong Chữ huý Việt Nam qua các đời(8) đây là chữ kiêng húy thời Tự Đức. Không chỉ có vậy chữ chiếu 照 cũng được viết bớt nét thành . Chữ này xuất hiện 9 lần, tỷ lệ trong trường hợp này là 100%. Đây là chữ viết kiêng húy đời Thành Thái(9). Nhưng chữ Nhậm 任 (tỷ lệ 3/3) kị húy Tự Đức (Hồng Nhậm) lại không thấy viết kiêng húy.

Quan sát kĩ chúng tôi nhận thấy: có hai trường hợp chữ 時 thời đã vẫn để nguyên không viết khác là ở câu kết bài Mộ xuân thi: “Nhất đăng thời đối Bào Hy Dịch/ Thiên tải liêu liêu Thái cổ tâm”. Tạm dịch: Trước đèn ngồi đọc Dịch của Bào Hy/ Ngàn năm dằng dặc nhưng cái tâm vẫn giữ từ thời Thái cổ.

Và câu đề trong bài Thác Đức Ninh mãi cừu: “Cố nhân biệt ngã cúc hoa thì/ Phân thủ thông thông tích loạn li”. Tạm dịch: Người xưa từ biệt ta lúc đương mùa hoa cúc/ Chia tay vội vàng thương buổi loạn li. 
         Hiện tượng này đã khiến chúng tôi nghi ngờ. Sau khi đọc lại văn bản này chúng tôi còn phát hiện thêm trường hợp của chữ Tân 新. Chữ Tân xuất hiện cả thảy là 13 lần trong đó 11 lần viết bình thường nhưng 2 lần lại được viết thành  là: “Tối thị kinh thiên cách/ Nga thành bạch phát tân”. Tạm dịch: Sợ nhất là sự đổi dời/ Chớp mắt một cái đã thành đầu bạc (Tư sảnh tạp vịnh kì 38) và “Thương thuyền y khúc chử/ Sa điểu hý tân tình”. Tạm dịch: Thuyền buôn đậu đầy bãi quanh co/ Trên bãi cát lũ chim giỡn nhau trong cảnh trời quang đãng (Tư sảnh tạp vịnh kì 39). Đây là chữ viết kiêng húy của Lê Kính Tông.
         Như vậy bước đầu có thể thấy văn bản CBĐTT không hoàn toàn được viết vào thời Nguyễn, mà có thể bắt đầu từ thời Lê.

          b. Nhân danh xuất hiện không phải là thời Nguyễn

Một điểm nữa khiến chúng tôi nghi ngờ văn bản này được viết ra không phải hoàn toàn ở thời Nguyễn, đó là sự xuất hiện các nhân danh đời Lê. Người đời sau khi làm thơ văn có thể nhắc tới các bậc tiền bối nhưng xét trong văn bản đại từ nhân xưng thường xưng hô với nhau là đồng niên, đồng khóa,... thì có nghĩa là giữa tác giả và những người này có mối quan hệ cùng thời. Vả lại khi tên các danh nhân xuất hiện lại thường xưng hô là “đồng khóa” trong các bài thơ đều là các danh thần nổi tiếng vào đời Lê. Chúng tôi đã lập niên biểu của họ như sau:

Cụ thể số lần xuất hiện nhân danh trong văn bản CBĐTT như sau: Đức Ninh 18 lần, Hiếu Đức 9 lần, Nhuận Phủ 1 lần, Tam Đăng 1 lần, Lê Thực Chi 1 lần, Nguyễn Giám sát 1 lần, Quế Phong 2 lần, Hy Thích (Chu Hy Thích) 4 lần, Khắc Trai 1 lần. Tổng cộng số bài có tên các danh nhân này là 30 bài.

Như vậy dấu hiệu văn bản xuất hiện ở thời Lê đã quá rõ ràng. Và học giả Trần Văn Giáp có lẽ cũng từng nghi ngờ về tác giả của CBĐTT, vì trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm năm 1990 ông đã không ghi chép gì về văn bản này (mặc dù vào năm 1971 trong khi soạn Lược truyện các tác gia Việt Nam, ở trang 408, ông ghi Cao Bá Đạt có CBĐTT).

Từ những nghi vấn trên và hướng vào nghi vấn mà “ai đó” đã viết ở trang 1 rằng “thử sách thái bán Hoa Đường công thi tập tư phi Cao công tập” (sách này quá nửa là của ông Hoa Đường e rằng không phải là của ông Cao) chúng tôi đã khảo sát lại toàn bộ văn bản này. Xem lại trong cuốn gia phả mà chúng tôi đã có dịp nhắc tới ở trên và theo ghi chép của các tài liệu khác(11) thì Hoa Đường là tên hiệu của Phạm Quí Thích - thầy của cha Cao Bá Đạt.

Về tiểu sử Phạm Quí Thích các sách đều cho biết: Phạm Quí Thích (1760 - 1825) hiệu là Thảo Đường cư sĩ, Hoa Đường cư sĩ, Lập Trai tước Thích an hầu người xã Hoa Đường, huyện Đường An (nay thuộc huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương). Là một người nổi tiếng có tài văn thơ. Ông đỗ Tiến sĩ năm Cảnh Hưng thứ 40 (1779), làm quan cho nhà Lê và Nguyễn trải các chức như Đông các hiệu thư, Thị trung học sĩ...

Thật trùng lặp. Tên nhân danh mà các bài thơ nhắc tới đồng khoa như Hiếu Đức, Lê Thực Chi, Nhuận Phủ đều đỗ Tiến sĩ cùng năm với Phạm Quí Thích là năm Cảnh Hưng 40 (1779). Như vậy rất có khả năng CBĐTT có lẫn thơ của Phạm Quí Thích. Và công việc còn lại là đối chiếu CBĐTT với các tập thơ của Phạm Quí Thích.

Thơ của Phạm Quí Thích được lưu giữ khá nhiều ở TVVNCHN. Có thể kể ra đây một số bản như sau: Lập Trai Phạm Tiên sinh thi tập, Lập Trai thi tuyển, Thảo Đường thi tập, Thảo đường thi nguyên tập... Bước đầu chúng tôi đã đối chiếu với một số bản sau và kết quả thu được là:

Nhóm 1: bản in

Nhóm này gồm 3 bản: VHv.146, VHv.971, A.1455. Ở nhóm này, các bản đều ghi là sách Phạm Quí Thích soạn, Ân Quang Hầu biên tập, Thời Mẫn Nam khảo đính. Cả 3 quyển đều là 8 trong bộ Danh thi hợp tuyển do Ân Quang Hầu (tức Trần Công Hiến) sưu tập. Phần nội dung thơ của Phạm Quí Thích giống hệt nhau từ số lượng bài (165 bài), thứ tự bài, nét chữ... như từ một ván in. Sau phần thơ của Phạm Quí Thích ở VHv.971 còn có Tinh xà kỉ hành của Phan Huy Ích, VHv.146 có Thụy Nham hầu thi tập của Phan Huy Ích, A.1455 có Độc sử si tưởng của Phạm Nguyễn Du. Vì trong phần thơ của Phạm Qúi Thích trong ba văn bản trên giống nhau nên chúng tôi chọn A.1455 để đối chiếu với văn bản CBĐTT.

Sau khi lập bảng đối chiếu chúng tôi thấy A.1455 trùng với CBĐTT: 22 bài. Những bài trùng ở bản này so với CBĐTT có một số đặc điểm: Có 5 bài trùng hoàn toàn (cả về tên bài, nội dung và câu chữ). Có 1 bài (bài 71/19) ở CBĐTT nằm ở chùm bài Tư sảnh tạp vịnh nhưng có tên riêng là Tức sự thư hoài; 16 bài còn lại có tên đầu bài trùng nhau hoặc cũng chỉ sai khác một vài chữ (bài số 55, 65), câu chữ cũng có vài điểm khác nhau.

Văn bản này là bản in, sự ra đời có thể muộn hơn các bản chép tay khác cùng loại. Nó có thể đã bị người đời sau sửa chữa, biên soạn nhiều nên có số lượng chữ viết sai khác so với văn bản CBĐTT và các văn bản chép tay khác của Phạm Quí Thích nhiều hơn. Để biết kĩ hơn chúng ta có thể đến với các bản viết tay phía sau.

Nhóm 2: bản viết

Những bản thuộc nhóm này tương đối nhiều, bước đầu chúng tôi mới chỉ đối chiếu được với Thảo Đường thi nguyên tập VHv.76/1-3 và Thảo Đường thi nguyên tập A.298 là hai bản có số lượng chép thơ của Phạm Quí Thích nhiều nhất.

Kết quả so sánh giữa VHv.76/1-3 so với CBĐTT như sau: Nếu không xét đến sự sai khác về từ ngữ, ở văn bản này số lượng những bài thơ có nội dung trùng với CBĐTT là 69 chùm bài (gồm 83 bài nhỏ). Cụ thể, có 16 bài trùng hoàn toàn (cả đầu bài, nội dung, câu chữ). Có 7 bài đầu đề tương tự nhau, chỉ khác một vài từ (các bài số 2, 16, 22, 24/1, 26, 41, 52). Có 4 bài nội dung tuy giống nhau nhưng phần tên bài lại khác nhau hoàn toàn (các bài số: 28/3, ở CBĐTT nằm ở chùm bài Nguyệt Đường tự, kì tam còn ở TĐTNT mang tên độc lập là Tự cảnh [Tự răn mình], bài số 71/17, 71/18, 71/19 ở CBĐTT cùng nằm trong chùm bài Tư sảnh tạp vịnh nhưng trong TĐTNT lại mang tên mới độc lập là Tuế mộ kí Tín Phủ [Cuối năm nhớ Tín Phủ] và Thu giao tạp vịnh [Vịnh cảnh ngoại ô trong tiết thu] và Tức sự thư hoài [Tức sự khi nhận được thư]. Số còn lại là 56 bài, ở hai bản CBĐTT và TĐTNT có nội dung tương tự nhau nhưng có sai khác một vài từ. So với những từ sai khác CBĐTT với bản in thì số từ sai khác ở nhóm này ít hơn, hay nói cách khác văn bản CBĐTT có sự “gần gũi” hơn về số câu chữ đối với văn bản TĐTNT. Tổng cộng ở văn bản VHv.76/1-3 có 69 chùm bài (gồm 83 bài nhỏ) trùng với CBĐTT.

Kết quả so sánh giữa A.298 với CBĐTT:

Số bài trùng hoàn toàn với văn bản CBĐTT: 16 bài (bài số 4, 15, 20, 23, 26, 41, 55, 56, 58, 60, 61/1, 61/2, 71/2, 71/3, 71/6, 71/19). Có 5 bài đầu đề khác nhau một vài chữ (các bài số 6, 24, 31, 33, 64). Còn 48 bài có đầu đề giống nhau nhưng có sai khác về một số chữ trong nội dung. Số lượng những chữ sai khác này nhiều hơn những chữ sai khác ở VHv.76/1-3 nhưng ít hơn so với nhóm các bản in. Tổng cộng A.298 trùng với CBĐTT là 69 bài và những bài trùng nhau này cũng đã thấy trong VHv.76/1-3.

Từ kết quả so sánh trên cho thấy, tất cả những bài trùng nhau ở các bản so với CBĐTTthì đều có ở Thảo Đường thi nguyên tập VHv.76/1-3. Đối chiếu các trường hợp trùng nhau trong các bản trên với văn bản CBĐTT thì thấy 30 bài thơ có tên nhân danh xuất hiện đều nằm ở trong số những bài trùng này.

c. Một số nhận định ban đầu về tác giả trong văn bảnCBĐTT

Trên đây chúng tôi đã đưa ra một vài văn bản thơ của Phạm Quí Thích để đối chiếu với văn bản CBĐTT, bởi tên nhân danh trong văn bản và những cứ liệu tìm được đều dẫn chúng tôi tìm kiếm theo hướng này. Qua khảo sát bước đầu, chúng tôi tổng hợp thấy, trong số 71 chùm bài trong CBĐTT thì có 69 chùm bài (gồm 83 bài nhỏ) là thơ của Phạm Quí Thích. Số bài ấy gồm: