Văn học Việt Nam từ sau 1975, nhất là từ thời kỳ đổi mới, là một quá trình văn học rất phong phú, đa dạng và không ít phức tạp, lại còn đang tiếp diễn. Việc nghiên cứu, đánh giá giai đoạn văn học này quả thực là công việc còn nhiều khó khăn. Sự tồn tại nhiều ý kiến, nhận định, đánh giá khác nhau về những vấn đề và hiện tượng của văn học những năm qua là điều đương nhiên. Trước tình hình đó, một hội thảo khoa học toàn quốc, mang tên “Văn học Việt Nam sau 1975 - Những vấn đế nghiên cứu và giảng dạy” đã được tổ chức tại khoa Ngữ Văn trường Đại Học Sư Phạm Hà Nội tháng 4 năm 2005. Đó là một trong những sinh hoạt học thuật quy mô và nghiêm túc, nhằm nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, toàn diện về tiến trình văn học ba mươi năm, từ 1975 đến thời điểm hội thảo được tổ chức. Chúng tôi chia sẻ một số bài viết tham dự hội thảo này, nhằm cung cấp cho sinh viên và bạn đọc một nguồn tư liệu tham khảo.
1. Lấp lánh chất người
Tôi đã hỏi Thanh Thảo, cái bài đầu lòng duyên may phận rủi đó là gì. Mới hay là bài Thử nói về Hạnh Phúc. Đọc nó, cứ tiếc, giá hồi ấy Chế Lan Viên đừng e ngại quá, cứ mạnh dạn in thì còn đã biết mấy! Vì sao ư ? Vì nó hay. Vì nó đau thương mà rắn rỏi! Và vì ngay từ đó, Thanh Thảo đã là Thanh Thảo rồi. Nghĩa là quan niệm nhân sinh, quan niệm thơ, lối tạo hình, giọng điệu, nhất là mối trăn trở của một đời thơ... chừng như đã định rồi. Tôi rất chú ý cái đoạn :
hạnh phúc nào cho tôi
hạnh phúc nào cho anh
hạnh phúc nào cho chúng ta
hạnh phúc nào cho đất nước
những câu hỏi chưa thể nào nguôi được
mảnh đất hôm nay bè bạn chúng ta nằm
nơi máu đổ phải sống bằng thực chất
nơi cao nhất thử lòng ta yêu đất nước
thử lòng ta chung thuỷ vô tư
nơi vỡ vụn dưới chân ta những mảng đêm hèn nhát
những gương mặt ngẩng lên lấp lánh chất người.
Có người bảo Thanh Thảo là nhà thơ công dân, chỉ trăn trở chuyện bổn phận với dân nước, thời cuộc. Cũng đúng thôi. Cũng vẻ vang thôi. Những câu kia có thể làm bằng. Nhưng e chưa thật trúng. Chính những tiếng thơ đầu đời đó còn chứa bằng chứng khác. Tôi quyết rằng, trước Thanh Thảo chưa có thi sĩ nào viết ra cái câu cuối kì kì vậy. Người khác có thể chỉ dừng ở “gương mặt ngẩng lên lấp lánh”. Với họ, thế là đủ, là kiệm lời. Đã “lấp lánh”, lại còn “chất người”, thì lộ quá, thừa quá. Nhưng Thanh Thảo thì cứ phải là “lấp lánh chất người”. Thậm chí, cứ dứt khoát là “Những gương mặt ngẩng lên lấp lánh chất người”. Chữ “chất người” không chịu nằm yên ở tầng hàm ngôn. Nó cứ trồi lên, cứ nhất thiết phải hiển ngôn. Sao thế ? Nó là nhãn tự của câu chăng ? Không. Không phải nhãn tự của một câu thơ. Mà là nhãn tự của một đời thơ ! Chẳng phải thế sao, chất người chính là nỗi trăn trở, niềm day dứt cả đời Thanh Thảo ! Khi còn cầm súng, cũng thế. Khi chỉ chuyên cầm bút thôi, cũng thế : “Học làm người cao hơn núi non”(Những khoảng sáng khác nhau), “tôi yêu / chất người đầu tiên / những giọt sương lặn vào lá cỏ / qua nắng gắt qua bão tố / vẫn giữ lại cái mát lành đầy sức mạnh / vẫn long lanh bình thản trước vầng dương” (Bùng nổ của mùa xuân), “mong một ngày hiện rõ / chất thật mỗi con người”, “ta sẽ trở lại / con người” dù biết con đường kia “dài hơn mọi con đường”, “phải trả giá cho mỗi phẩm chất người / dù rất nhỏ” (Đêm trên cát)... Rõ ràng, mối bận tâm của thi sĩ này không bó hẹp ở chất công dân, mà rộng lớn hơn, là chất người [1]. Căn cốt của chất công dân là chủ nghĩa yêu nước, căn cốt của chất người là chủ nghĩa nhân văn. Nhân văn là tình yêu lớn, là chất nhân loại phổ quát của con người. Trong tình cảnh đất nước bị đe dọa, có thể chất công dân là phần nổi bật trong con người, thậm chí, đồng nhất với chất người. Song, trở về đời thường muôn thuở, chất công dân chỉ là tử số trên mẫu số lớn là chất người.
Như thế, quan tâm đến chất người viết hoa là quan tâm trực tiếp đến vẻ đẹp nhân văn. Là tiếp cận con người trên tinh thần nhân văn chủ nghĩa. Thêm một thi sĩ chân chính xuất hiện là một tinh thần nhân văn mới nào đấy lên tiếng, đó là qui luật. Quy luật ấy không ngoại trừ Thanh Thảo.
*
Nhưng, có thi sĩ nào lại chẳng nói đến chất người, dù nhiều dù ít. Dừng ở hai chữ “chất người” rất chung đó thôi, làm sao đủ hình dung Thanh Thảo ! Vậy là cần đi tiếp : chất người mà Thanh Thảo quan niệm là gì ? Cũng ngay trong thi phẩm đầu tay kia, dường như đã có câu trả lời :
chúng tôi không muốn chết vì hư danh
không thể chết vì tiền bạc
chúng tôi lạ xa với những tin tưởng điên cuồng
những liều thân vô ích
đất nước đẹp mênh mang
đất nước thấm tự nhiên đến tận cùng máu thịt
chỉ riêng cho Người, chúng tôi dám chết !
đêm nay ai cầm tay nhau vào tiệc cưới
ai thức trắng lội sình
ai trầm ngâm viết những câu thơ thông minh
ai trả nghĩa đời mình bằng máu
màu đỏ thật không ồn ào
máu lặng lẽ ướt đầm ngực áo
Day dở mà quyết liệt đến thế này, chỉ có thể là tiếng nói khi cuộc chiến đã vào hồi khốc liệt nhất. Không còn bồng bột nông nổi, không thể đơn giản vô tư như hồi đầu. Người lính quý vô ngần sinh mệnh bản thân. Nhưng vẫn sẵn sàng xả thân. Xả thân lặng lẽ. Không phải vì vinh quang hay cuồng tín. Chỉ vì nghĩa lớn. Chỉ để “trả nghĩa đời mình bằng máu”, thế thôi. Nghĩa, đó là lẽ sống, lẽ chết, lẽ đời của họ. Nghĩa khí là bản tính, là phẩm giá, là sức mạnh của họ. Mẫu số chung của chất người ở những con người ấy chính là nghĩa khí. Bởi thế, tuy là giải phóng quân đấy, nhưng gọi họ là “chiến sĩ” e không hợp. Phải gọi là nghĩa sĩ. Nghĩa sĩ mới là vẻ đẹp riêng của người lính Thanh Thảo. Mà không chỉ có nghĩa sĩ của thời đại mới. Rồi đây, anh còn miệt mài viết về cả những nghĩa sĩ Cần Giuộc (Những nghĩa sĩ Cần Giuộc), nghĩa sĩ Ba Tơ (Bùng nổ của mùa xuân), về Trương Công Định, Nguyễn Trung Trực (Cỏ vẫn mọc), về Nguyễn Đình Chiểu (Trò chuyện với nhân vật của mình), Cao Bá Quát (Đêm trên cát)... Họ đều là những nghĩa quân, những ngọn nghĩa kì, những nhà thơ tiết nghĩa. Họ là nghĩa khí muôn năm của dân tộc này. Viết về tâm tư mộ nghĩa, chí khí dấy nghĩa của người xưa và cả người nay là cảm hứng lớn của đời Thanh Thảo. Với anh, viết như thế là dấy nghĩa mà cũng là trả nghĩa. Cho nên, sẽ chẳng có gì là quá lời khi bảo rằng : viết về nghĩa khí và viết bằng nghĩa khí là một mãnh lực của ngòi bút Thanh Thảo.
2. Lửa và Nước
Tuy nhiên, Thanh Thảo không phải là nhà đạo đức. Trước sau, anh là một thi sĩ. Thơ không thể là những giáo huấn về chất người, dù là về nghĩa khí. Thơ phải là một thế giới tinh diệu thăng hoa từ điệu hồn thi sĩ. Nghĩa khí là tinh huyết nuôi dưỡng cõi thơ Thanh Thảo, cũng là tinh khí tụ kết từ cõi thơ ấy. Song, nghĩa khí đã hoá sinh thành muôn hình sắc sống động, biến hoá tinh vi và đan dệt với nhau tạo nên cả một thế giới thi ca. Mà một thế giới thi ca, xét đến cùng, là sự chuyển hoá của ba hệ thống hình tượng căn bản : hình tượng cái tôi, hình tượng người tình và hình tượng thế giới - chúng là “tam vị” mà “nhất thể”. Đồng thời, thế giới sống động ấy cũng thường kết tinh vào những biểu tượng căn bản nào thôi. Trong cõi thơ Thanh Thảo, chất người nghĩa khí được kết tụ từ những nguyên khí nào, hiển hiện trong những biểu tượng nào ? ấy là : Lửa và Nước ! Từ những yếu tính của tự nhiên, chúng đã đầu quân vào thơ, trở thành những hình tượng, biểu tượng thi ca, không chỉ của riêng Thanh Thảo. Nhưng Thanh Thảo đã tựa hẳn vào hai biểu tượng đó để suy nghiệm và in vào chúng những dấu ấn riêng. Trong tư duy nghệ thuật của anh, Lửa và Nước là tượng hình kì diệu nhất của những vẻ đẹp Người, thậm chí, sự tương sinh của Lửa và Nước đã làm nên mỗi cá thể người. : “Giọt nước nào đã khởi sự đời ta”,”Mỗi chúng mình là giọt nước / Uống đất bùn và mặt trời long lanh”, “Ngọn lửa trong bàn tay soi tìm đến ngọn nguồn”, “Những thăng trầm bao năm tháng chiến khu / Không giập nổi ngọn lửa đằm trong mắt”, “Ngọn lửa riêng bền bỉ suốt đời mình”, “gương mặt sốt soi vào vẫn sáng / bùng tự nhiên như lửa trảng dầu”, “Thế hệ chúng tôi bùng ngọn lửa chính mình / soi sáng đường đi tới”... Sẽ không thể thấy được quan niệm về chất người của thi sĩ này, nếu không giải mã những hình ảnh ấy.
Trước tiên, Lửa và Nước hoá sinh thành cặp phẩm chất Can đảm và Trung thực. Trung thực và can đảm là nguyên khí của những con người nghĩa khí. Đây là những phẩm chất cốt yếu để mỗi cá thể ngẩng cao đầu làm người. Không trung thực và can đảm, làm sao dám là mình, dám hết mình, dám tranh đấu với phường bất nghĩa, dám xả thân cho lẽ phải cuộc đời ? Trong chiến tranh, can đảm và trung thực là phẩm chất cao nhất của một công dân ; trong đời thường, can đảm và trung thực là phẩm chất quý nhất của một con người. Nó là nơi gặp gỡ hoà điệu của cả chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa nhân văn. Không phải ngẫu nhiên, nét sáng nhất ở những nhân vật Thanh Thảo, bao giờ cũng là can đảm và trung thực, dù họ là ai : anh lính giải phóng bước vào tuổi hai mươi hay anh du kích bưng biền gan góc, là người Thượng cùng nhóm lửa Ba tơ hay người Khơ me trụ bám địa hình Nam bộ, là Nguyễn Trung Trực thủ lĩnh nghĩa quân hay Nguyễn Đình Chiểu nhà thơ địch khái, Cao Bá Quát nhà thơ dấy nghĩa. Lúc họ dấy nghĩa là lúc vùng tỉnh thức, những đợt sóng đột ngột trào lên, lướt qua mặt một triều đình khiếp đảm, thành ngọn lửa bùng trong đám lá tối trời, thành nước rực cháy... Bằng can đảm và trung thực, họ dám xả thân vì nghĩa lớn : “ta xin đứng lại / chiến đấu như một con người / chặn đường nỗi sợ / và chết như một con người / đã vượt lên nỗi sợ”. Cũng chẳng phải ngẫu nhiên, lúc được hỏi về đức tính hàng đầu của một người làm thơ chân chính - kẻ mang sứ mệnh phát ngôn cho tự do và sự thật, cho đại nghĩa của nhân gian - Thanh Thảo đã không đắn đo gì mà xác quyết : “đức tính đầu tiên là đừng nói dối... đức tính thứ hai là đừng hèn”[2]. Cũng dĩ nhiên, ở chiều ngược lại, anh và các nhân vật của anh sẽ ghét cay ghét đắng sự đớn hèn, khiếp nhược, thói nô lệ, cũng như sẽ dị ứng gay gắt với những kẻ dối trá “ba hoa chích choè đánh quả loanh quanh”, những thằng bất nghĩa, cặn bã : “có những lúc ra về lòng rỗng không / vì phải gặp trong cơ quan một thằng cặn bã / tôi chào đất nước tôi. Buồn quá / đất nước cùng tôi lặng lẽ trên đường”. Yêu và ghét là hai phía của cùng một thái độ, hai mặt biện chứng của một tư tưởng nghệ sĩ.
Tiếp tục cuộc hoá sinh của mình, cặp “nguyên tố” Lửa và Nước còn hoá thân thành bao chất người phong phú khác : Nhiệt huyết và Nhân hậu, Dữ dội và Âm thầm, Quyết liệt và Tươi mát... Này là hình tượng người tình, đối ảnh riêng tư của cái tôi thi sĩ. Trong các trang thơ của anh, nàng cũng là hiện thân sống động và diệu kì của Lửa và Nước với “thân hình em trong sáng tựa đất đai / nơi thu hút màu xanh và ngọn lửa”, với “ngọn lửa chìm trong núm vú hồng hồng”, khiến người thơ kinh ngạc : “anh chưa thấy một dòng sông nào khác / âm thầm mà dữ dội như em”. Này là hình tượng Nhân Dân, một hình tượng tổng thể, hiện thân lớn lao nhất cho quan niệm riêng về chất người của Thanh Thảo :”Tôi chưa biết có nơi nào trên trái đất / ánh mặt người lại dịu mát như nơi đây... Tôi chưa biết có nơi nào trên trái đất / ánh mặt người lại mãnh liệt như nơi đây”... Thế đấy, Nóng và Lạnh, Dương và Âm, Dữ dội và Âm thầm, Cuồng nộ và Lặng lẽ, Bất khuất và Hiền hoà, Nồng nàn và Sáng trong, Mãnh liệt và Dịu mát v.v... đều là những hoá sinh khác nhau của Lửa và Nước. Chúng kết tụ nên nghĩa khí con người. Lớp lớp những con người nghĩa khí ấy đã làm nên đất nước này : “đất nước ơi đây hết thảy con Người / bóng họ toả mênh mang ngày nắng gắt / họ đi như gió họ đứng như rừng / lúc nằm xuống họ hoá thành mặt đất”. Nói Lửa và Nước là tượng hình hoặc là cội nguồn của những chất người trong thơ Thanh Thảo, có lẽ, đều phải. Nó là đầu này mà cũng có thể là đầu kia của quá trình sinh hoá vậy.
Lửa có thể cháy trong Nước, và Nước có thể dào lên thành Lửa ! Có vẻ nghịch lí. Nhưng không thế, làm sao có thể tương sinh ? Nét độc đáo của hình tượng thế giới trong cõi thơ này cũng là sự tương sinh không cùng của Lửa và Nước. Người đọc luôn thấy đầy ắp những tương sinh như vậy ở tạo vật thiên nhiên vây quanh con người trong thơ Thanh Thảo : “Mặt trời lặn sâu trong nước để bùng lên đám lửa dữ dằn”, khiến cho “Nước rực cháy” và “Dòng sông lửa chảy dọc triền đêm tối”, khiến thi sĩ ngỡ ngàng : Có phải trái tim dòng sông bốc cháy. Người đọc cũng luôn thấy “Qua mặt nước lặng yên xanh ngắt / những ngọn núi đang vùng vẫy chào đời / tiếng nổ vỡ những dòng nham thạch / vọt lên từng khối lửa khổng lồ”. Sinh hoá lạ kì tất nảy nở kết hợp tân kì : Mặt trời trôi vùn vụt giữa dòng sông”, “đại dương bốc cháy”, “những con sóng bình minh”, và nhất là “những ngọn sóng mặt trời”, “khiến dòng nước sáng loà như kiếm thép”...Thật lạ lùng, trong những hình sắc ấy, Lửa và Nước lại bén duyên và giao kết với nhau. Nhưng, nói đến hệ thống hình ảnh biểu tượng làm nên thế giới thơ Thanh Thảo, làm sao có thể quên được Cỏ. Cỏ đã đầu quân và ngay lập tức làm vinh danh cho tập thơ đầu tay Dấu chân qua trảng cỏ, cỏ mọc lan tràn mãnh liệt suốt dọc đường thơ anh. Sống trong cõi thơ ấy với vô vàn biến hoá, cỏ tượng trưng cho sự đơn sơ, khiêm nhường, dân dã. Cỏ tượng trưng cho sự lãng quên, bền bỉ. Cỏ là sự sống mãnh liệt, trường tồn. Cỏ là biểu tượng của tuổi trẻ, tuổi xuân. Cỏ tượng trưng cho nhân hậu và nghĩa khí v.v... Cỏ xanh đó là Thanh Thảo [3]. Không phải là con đẻ trực tiếp của Lửa và Nước, nhưng chính cuộc hoá sinh lâu dài và sâu xa của những nguyên khí ấy đã sinh thành cỏ Thanh Thảo. Nó là kết quả diệu kì từ “những chuyển hoá bí mật giữa lửa và màu xanh”, chuyển hoá âm thầm của “những giọt sương lặn vào lá cỏ” khiến “lá non ơi lá non / nhỏ mềm áp vào mặt ta nóng rực”, để cuối cùng tạo nên thứ “cỏ sắc mà ấm lắm phải không em?”. Bởi vì, theo cách hình dung của thi sĩ này, cỏ là một hiện thân gần gũi của chất người : “tôi yêu / chất người đầu tiên / những giọt sương lặn vào lá cỏ / qua nắng gắt qua bão tố / vẫn giữ lại cái mát lành đầy sức mạnh / vẫn long lanh bình thản trước vầng dương”. Ta hiểu vì sao, cỏ xanh và con người nghĩa khí tựa như một cặp hình tượng song sinh trong thế giới nghệ thuật Thanh Thảo. Trong cõi thực, Lửa và Nước tương khắc nhiều hơn. Nhưng trong thơ Thanh Thảo, chúng lại tương sinh với vô vàn biến hoá, làm nên một bối cảnh, một môi sinh riêng cho những con người nghĩa khí tồn sinh và khẳng định mình. Sẽ không ngoa nếu nói rằng : sự sinh hoá của chúng đã tạo nên cõi thơ Thanh Thảo.
*
Chúng ta đều biết, một thế giới nghệ thuật bao giờ cũng được sinh thành từ một quan niệm nào đấy. Quan niệm đích thực của một nghệ sĩ chân chính không chỉ xuất phát từ ý thức, mà còn có cội rễ rất sâu trong khí chất của thi sĩ. Khí chất tìm đến với quan niệm theo một mách bảo riêng. Thành thử, quan niệm lắm khi chỉ là sự phóng chiếu của khí chất ẩn chìm trong tạng thi sĩ đó thôi. Thậm chí, thế giới hình tượng trong một cõi thơ, xét ra, cũng chỉ là những hoá sinh sống động, theo kiểu nào đó, của những khí chất ẩn tàng trong cái tôi kia. Đó là một quy luật của nghệ thuật. Vậy, đâu là khí chất của cái tôi Thanh Thảo ?
Tôi chợt nhớ lại chừng mươi lăm năm trước, trong một đêm Quy Nhơn cùng bàn về thơ phú, thi hữu của Thanh Thảo là Nguyễn Trọng Tạo có ví anh với giọt cồn, bởi một thích thú : khi nhỏ cồn lên da, người ta cảm thấy mát lạnh ; song, lúc lạnh nhất chính là lúc nó nóng nhất. Tôi cũng cho cái tạng Thanh Thảo đã được tạo bởi những khí chất phản trái của Lửa và Nước như thế. Ai đã gần anh, thì không thể không thấy phía sau vẻ phớt lạnh, luôn luôn là sự quyết liệt nồng nàn. Bao nấu nung sôi sục để tranh đấu cho lẽ phải thường lặn khuất sau một sắc diện lạnh như không."Lặng yên trên bề mặt / gào thét dưới chiều sâu”, “núi lửa ẩn dưới tầng tầng tuyết phủ”. Lúc lạnh như băng cũng là lúc nồng như lửa. Nghịch lý mười mươi ấy chính là hấp lực riêng của con người nghĩa khí này. Nhưng dù sao, tôi vẫn khoái hình ảnh giọt rượu mạnh hơn, bởi một lí sự : rượu mới uống được chứ cồn làm sao uống ! Chả nhẽ Thanh Thảo chỉ là giọt cồn sát trùng thôi ư !!!? Viện những điều ngang ngang ấy là vì tôi không chỉ nghĩ tới Lửa và Nước - những yếu tính của rượu - mà quan trọng hơn là những chuyển hoá lạ lùng giữa chúng. Lửa và Nước đã chưng cất lẫn nhau như thế nào mà nên rượu ấy ? Những khí chất kia đã chưng cất lẫn nhau thế nào mà nên cái tạng ấy ? Cứ ngỡ tương khắc, nào ngờ tương sinh. Rượu đích là thứ Nước giấu Lửa, là thứ Lửa hoá thân vào Nước để cùng đem những nồng nàn say sưa thấm vào tâm can, tâm huyết và tâm hồn. Thanh Thảo chẳng đã từng ý thức về cái tôi ấy : “Li rượu trong hồng lên cùng kí ức / uống đi anh ngọn lửa của mình”. Bởi vậy, tôi tin Thanh Thảo là rượu mạnh, không phải cồn. Chất nghĩa khí nồng nàn chính là rượu mạnh của tâm hồn Thanh Thảo. Nghĩa khí tan thấm vào thế giới nghệ thuật kia, từ vĩ mô đến vi mô, suy cho cùng, vâng suy cho cùng, khởi nguyên từ những khí chất đó của cái tôi Thanh Thảo. Theo một lối đi vốn bí ẩn của cõi tâm, Lửa và Nước đã khởi phát từ khí chất mà len lỏi vào quan niệm, rồi sau những hôn phối âm thầm trong tâm thức thi ca mà sinh thành cả một thế giới nghệ thuật muôn vẻ.
*
Nếu sự mô tả nghệ thuật của một thi sĩ bao giờ cũng bị chi phối bởi quan niệm riêng về cái đẹp của anh ta, thì xem ra, sự tương sinh Lửa - Nước này đã xâm nhập cả vào quan niệm về cái đẹp của Thanh Thảo. Là một thi sĩ có ý thức sâu sắc về thế hệ mình, về nghệ thuật của mình, Thanh Thảo không ngừng suy ngẫm để đúc kết thành những châm ngôn, tuyên ngôn, trước hết cho ngòi bút của mình. Cả những suy ngẫm khôn nguôi về nỗi đời, lẽ đời, cả những chiêm nghiệm khôn cùng về cái đẹp, nghệ thuật. Bài ca ống cóng là một tuyên ngôn rất sớm. Người đọc đã nhận ra ngay tuyên bố chính thức về cái đẹp riêng của chàng thi sĩ trẻ : “Bài hát của hôm nay / Thô sơ mà hực sáng / Mang lẽ đời đơn giản / Nói được tới ngày mai”. Thô sơ mà hực sáng là một sự hài hoà [4]. Thô sơ mà hực sáng chính là cái đẹp Thanh Thảo. Nó sẽ âm thầm dẫn dắt anh tìm đến với những vẻ đẹp sáng tiềm ẩn ngay trong những gì thô sơ, giản phác, bình dị, mộc mạc. Nó sẽ lặng lẽ mách bảo cho ngòi bút của anh những điểm nhấn, điểm dừng khi sáng tạo từng vẻ đẹp thơ. Nó là la bàn vô hình trong hành trình sáng tạo của Thanh Thảo. Trong thơ anh, người ta thấy vẻ đẹp sáng có một vị thế chủ đạo. Gồm cả “sáng rực”(của lửa) và “sáng trong”(của nước). Có phải Lửa và Nước (với mọi ý nghĩa của nó) đã tìm cách giao hoà với nhau mà tạo nên dạng kết tinh tuyệt vời nhất của chúng là những vẻ “lấp lánh”, “long lanh” ? Và có phải đó chính là lúc nước muốn động lên ánh lửa, còn lửa đang tĩnh tâm trong sắc nước ? Bạn cứ đọc mà xem, chẳng phải “lấp lánh”, “long lanh” với những biến thể khác nhau của nó (lung linh, lóng lánh, óng ánh...) là chữ đã ám Thanh Thảo nhiều nhất hay sao ? - “lung linh gương mặt người thương”, “Những gương mặt ngẩng lên lấp lánh chất người”, “Ngước nhìn mút mắt khoảng trời long lanh”, “ Tiếng cười trẻ con như hòn bi ve lóng lánh”, “Đôi khi dưới vết bánh xe / có những hạt ngọc / tuổi thơ lấp lánh qua đám bụi”, “Tiếng ve thức giấc / long lanh ánh ngày”, “buổi sáng những trái dừa long lanh chùm ngọc bích”,”Giọt nước mắt vầng trăng / long lanh trong đáy giếng”, “Cây ngời sáng long lanh như hồi chuông”, “Lem luốc niềm vui lóng lánh vẩy cá”, “ Chim sẻ ơi từ đâu đến đậu ban công nhà ta lung linh như giọt nước”, “Những sợi rác óng ánh dưới mỏ chim”, “Nắng lấp lánh trên những đài mây trắng”, “tiếng cu gù óng ả lùm tre”... Vẻ đẹp sáng như thế đã thành một thứ chuẩn mực điều khiển ngòi bút sáng tạo của Thanh Thảo. Có lẽ thi sĩ đích thực nào cũng thấm thía rằng : cái đẹp thường chỉ phát lộ trong khoảnh khắc. Vì vậy, cần phải săn rình cái khoảnh khắc mà cái đẹp đột hiện, để chớp lấy như những phút xuất thần. Thanh Thảo cũng tin thế. Loé sáng một lần, rồi ngắt đã là những khoảnh khắc dệt nên thế giới thơ Thanh Thảo. Trong khoảnh khắc kia, cái “thô sơ” bất ngờ “hực sáng”, cái “mộc mạc” đột ngột “lung linh”, vẻ “lem luốc” đột nhiên “lóng lánh”, những gương mặt thân quen bất chợt “ngẩng lên lấp lánh chất người”. Chính những khoảnh khắc như thế đã ban tặng cho thi sĩ cái hạnh phúc được bắt gặp bao vẻ diệu kì trong thế giới này, nhất là vẻ diệu kì nơi “Gương mặt sáng trong / như tiếng chuông mùa thu”của con người...
Như vậy, tôi đã lần theo sự dẫn dắt của Lửa và Nước để tìm vào chất người chất thơ Thanh Thảo. Nói cho cùng, ở ai chẳng có hai thứ “nguyên khí” ấy. Con người ta khác nhau chỉ vì kiểu kết hợp của chúng ở từng cá thể không giống nhau. Thanh Thảo có khí chất và diện mạo như thế là bởi Lửa và Nước đã tương khắc tương sinh như thế. Dầu sao, cũng cần thấy rằng, nếu Lửa là nóng và sáng, Nước là mát và trong, thì hình như Lửa trong anh có phần bốc hơn. Thơ Thanh Thảo có vẻ là thứ thơ vượng hoả. Nghĩa khí, chí khí, hào khí sung hơn so với nhã khí, thanh khí, bình khí. Nó cho anh sở trường trong việc tiếp cận cái Cao cả. Có viết về cái Đời thường, thì cũng tiếp cận trên tinh thần Cao cả. Dễ hiểu vì sao, đọc thơ anh, người ta có cảm giác vẻ đẹp tráng mỹ thường lấn vượt vẻ đẹp ưu mỹ, tình cảm lớn trội hơn tình cảm nhỏ, tình đôi lứa luôn khiêm cung trước tình đời. Đó âu cũng là một cái tạng thơ vậy.
3. Hỗn loạn và trật tự
Như một nghệ sĩ chân chính, ngay từ những bước đầu tiên lên thi đàn, Thanh Thảo đã là một ngòi bút ham cách tân. Dù biết rằng phải đương đầu trả giá, song không thể “như con chim tập yêu cái lồng của mình” mà “không cần tập hót”. Và đến nay, dấu ấn mạnh mẽ anh gieo vào lòng người đọc cũng là những táo bạo của một bản lĩnh dám dấn thân, dám tiên phong. Đó không phải là những dấu chân in trên trảng cỏ thời gian hiền lành, mà những dấu chân mở lối giữa chông gai nhiều khi rớm máu. Và những giọt máu rỏ xuống dọc con đường tìm kiếm do dẫm vào gai sắc, do bước qua cả mõm chó vó ngựa, không phải không kết nên những đoá sáng tạo.
Đã có lúc tôi nghĩ đến cái “gene Nghĩa Bình” [5]- mảnh đất sinh ra những tay bút cách tân từng lập nên “trường thơ Loạn” nổi đình đám hồi Tiền chiến - trong tạng thơ Thanh Thảo. Rồi lại thôi. Bởi thế thì chật chội quá. Có lẽ, Thanh Thảo đã đi trên con đường mà những Thế Lữ, Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, Bích Khê, Chế Lan Viên, Đoàn Phú Tứ... thời Thơ mới, Trần Mai Ninh, Nguyễn Đình Thi, Chính Hữu, Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm, Đặng Đình Hưng... ngay sau Thơ mới, Việt Phương, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Duy, Hữu Thỉnh, Trần Vũ Mai, Hoàng Hưng, Trúc Thông, Phùng Khắc Bắc, ý Nhi, Dư Thị Hoàn, Nguyễn Quang Thiều, Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyền, Tô Thuỳ Yên, Mai Thảo, Nguyên Sa, Nguyễn Đình Toàn, Phan Nhiên Hạo v.v [6]... trong và ngay sau thời chống Mỹ ở cả hai miền, những bản lĩnh cách tân thơ Việt hiện đại đã táo bạo dấn bước. Cùng với những cây bút nghiêng về truyền thống, họ đã góp sức đưa nền thơ hiện đại mạnh bạo tiến lên. Dấn thân vào thơ đã là một cuộc chơi mạo hiểm. Có thể cả đời trắng tay. Huống chi là đem quẳng đời mình vào cái họng của “tam giác bekmud” được gọi là khát vọng cách tân. Có thể mất toi một đời như không. Cao hơn cả chuyện bản lĩnh, tôi nghĩ đến sứ mạng, đến đam mê đày ải. Hình như, các tay bút đó bị vị ác thần có tên là Cách tân mồi chài rồi dùng bùa chú làm cho mê mị. Họ cứ phải cách tân như phải tìm sung sướng trong việc đeo tai ách.
Thực ra, nhìn từ những gì thuộc về quan niệm sống và quan niệm thơ, thì động lực dấn thân của Thanh Thảo có lẽ nghiêm trang hơn. Anh đã bước vào cuộc chiến tranh với tâm nguyện được “trả nghĩa đời mình bằng máu”, thì anh cũng dấn bước vào sáng tạo để trả nghĩa nghệ thuật bằng cách tân chứ sao. Cách tân bao giờ cũng là một cuộc dấy nghĩa. Ngòi bút cách tân đâu chỉ cần tài hoa, mà còn rất cần nghĩa khí. Nghĩa khí của người “Dù phải húc đầu vào đá / để mở cửa”. Nghĩa khí của người sẵn sàng “ném thơ mình vào thác xiết” làm “một tiếng thét khi đầm lầy ngập cổ / trước mõm chó vó ngựa / lần đầu thơ biết đến hiểm nguy”(Đêm trên cát). Hẳn Thanh Thảo luôn ý thức được hiểm nguy khi ném câu thơ mình vào cách tân không chút nề hà. Kẻ cách tân nào cũng sẵn sàng lao vào lửa, dù biết rằng có thể bị lửa thiêu. Nếu không có những người như thế, nền thơ chúng ta sẽ ra sao ? văn hoá Việt sẽ ra sao ?
*
Một nền thơ khoẻ khoắn bao giờ cũng bước vững vàng trên đôi chân truyền thống và hiện đại, bao giờ cũng vừa kế thừa hương hoả vừa tạo ra những sản nghiệp mới. Kể từ đầu thế kỉ XX, nhất là khi Thơ mới bùng nổ, thơ Việt đã thực sự bay vào quỹ đạo hiện đại. Liên tục hiện đại hoá là liên tục cách tân, đó là yêu cầu sống còn. Hầu như ai cũng thấy cái xu thế tự nhiên là thơ ca đang mải miết đi về hiện đại [7]. Nhưng hiện đại là thế nào ? Thì hình dung đến là khác nhau. Câu hỏi ấy, xem ra, không thể chỉ một lời đáp. Nó đã ngốn bao nhiêu giấy mực, và hẳn sẽ còn tiêu tốn và tiêu phí nhiều nhiều nữa. Song, dù hình dung có phức tạp và cố chấp đến đâu cũng không thể không thấy rằng hiện đại hoá thơ là chuyển động tự thân theo những tiếng gọi : thực hơn ! tự nhiên hơn ! giàu chất nghĩ hơn! Dù nền thơ đang bước ở chặng nào, tiền chiến, kháng chiến hay hậu chiến, thì đó vẫn là những tiếng gọi khẩn khoản. Đành rằng nội dung của mỗi tiếng gọi ấy ở từng đoạn đường không hoàn toàn giống nhau.
Thực hơn gồm cả hai bình diện : đời thực hơn và tình thực hơn. Sáp vào hiện thực, thơ dỡ bỏ nhiều biển cấm cảnh báo về những chốn bị coi là tuyệt địa của thơ. Không có hiện thực nào còn là vùng cấm của thơ kể cả những hiện thực thơ nhất lẫn hiện thực thô nhất - những miền sống chưa thấy dấu in của các bậc đàn anh. Đồng thời, thơ đào bới ngày càng sâu vào thế giới tâm tình của chính mình. “Những tâm tình ở đằng sau tâm tình” [8]. Đó mới là cái tầng đáy của hiện thực, của đời sống, sự sống. Vì thế, thơ đi vào những miền ẩn khuất của tinh thần, vào cả những vùng mờ của ý thức, những vùng chưa từng có người bay. Hệ quả là : thơ vừa mở lòng hướng ngoại, ghi chép hiện thực đời sống(thơ muốn hoá kí, và đã bị kí hoá một cách hồn nhiên), vừa hướng nội dò tìm vào trong bản thể mình (thơ muốn thành bản tốc kí tâm hồn, thành lời nguyện chốn tâm linh).
Tự nhiên hơn cũng gồm hai bình diện. Về lời, thơ gần với lời nói thường hơn, khẩu ngữ hoá nhiều hơn. Sáp vô lời nói thường còn đầy bụi bặm của dòng đời sống xô bồ, lời thơ không chỉ là “điệu nói” mà có khi còn là “nói chơi chơi”. Về liên kết, thơ tiến gần hơn với dòng chảy có thực của mạch tâm tư cá thể. Đó là dòng sống thực của tinh thần con người từ khoảnh khắc sang khoảnh khắc với tất cả những bất định của nó. Điều này đem lại cho câu thơ diện mạo có phần phi trật tự. Các dạng liên tưởng càng ngày càng bất chợt, bất ngờ hơn. Khước từ cái trật tự được sắp đặt bởi quán tính truyền thống thường liên kết theo mạch ý, mạch tứ, mạch cốt, mạch tình..., nó có cơ xáo trộn tất cả những cái đó thành một dòng chảy càng lúc càng bất định [9].
Còn giàu chất nghĩ hơn chính là việc cái tôi nghiêng về nội cảm hồi Thơ mới chuyển hoá sang cái tôi nghiêng về tư duy. Thơ đào sâu vào những miền tư tưởng, mở ra mọi nẻo tư duy, gõ mọi cánh cửa tâm thức. Thơ ráo riết kiếm tìm những chân lí nhân sinh, những lẽ đời thiết cốt từ việc đúc kết ngay mọi trải nghiệm của chính mỗi cá nhân. Thơ muốn có hàm lượng tư tưởng giàu hơn, duy lí hơn. Do tất cả những lẽ đó, thơ hiện đại tạo cái cảm giác “thơ mà không thơ, không thơ mà thơ”, cũng tạo cơ hội cho bản sắc cá thể được tung hoành nhiều hơn.
Thanh Thảo cũng không đi chệch quỹ đạo đó.
*
Đầu thời chống Mĩ, thơ mạnh về thứ tâm tình ở bên trên. Thứ nội tâm giản đơn được chuyển động bởi một chủ nghĩa lạc quan ít nhiều dễ dãi, dập khuôn, nhiều giáo điều, hô hào, ca tụng. Nghĩa là một thứ nội tâm chân thành đấy, nhưng vẫn kha khá là... vô tâm. Vào chiến trường khi cuộc chiến bước tới hồi khốc liệt, cùng nhiều cây bút khắt khe khác, Thanh Thảo đem đến một tiếng thơ đầy những bận tâm, toàn những day dứt nhân bản sâu kín về chuyện được - mất, sống - chết, vinh - nhục, hoạ - phúc, chung - riêng, cá nhân - cộng đồng, gia đình - tổ quốc,... toàn những trải nghiệm sinh tử, rớm máu mà vẫn kiên tâm. Nhờ đó, ấn tượng đầu tiên thơ anh tạo được là : giàu đời sống thực nặng tâm tình thực. Thơ anh luôn thiết tha với cái thực ấy. Nhìn kĩ, thời kì đầu anh nghiêng về đời sống thực hướng ngoại nhiều hơn - có thể gọi đó là “thời kì sáng”, càng về sau anh càng hướng nội vào tâm tình thực, càng đào sâu vào những vùng âm u trong bản thể - có thể coi đó là “thời kì tối” chăng ? Hành trình từ “sáng” đến “tối” như thế hình như cũng là hành trình khá phổ biến của các nghệ sĩ ! Tuy nhiên, hướng cách tân đó chưa phải là kỉ lục đáng nói của anh. Thanh Thảo được xem là tay cách tân chủ yếu ở chuyện khác : chuyện hình thức.
Hình thức thơ cũng có nhiều chuyện, từ thi liệu đến thể loại, từ ngôn từ đến âm điệu, từ câu cú đến vần luật..., cái gì cũng có thể là điểm cách tân. Nhưng, nếu thơ bao giờ cũng là một kiến trúc ngôn từ tinh vi và sống động, thì chẳng phải cấu trúc mới là khâu quyết định nhất hay sao ? Cấu trúc có mặt trong mọi thành tố của thơ. Mà xét đến cùng, cấu trúc là gì nếu không phải là tổ chức bên trong, là các dạng liên kết, các kiểu kết hợp. Có lẽ ý thức được sâu sắc điều này, Thanh Thảo đã tập trung nỗ lực cách tân của mình đột phá vào cấu trúc thơ, tìm kiếm các mối kết hợp, các dạng liên kết cho thơ mình.
Tôi chưa hỏi Thanh Thảo xem cái ý “rubich” đến với anh trong tình huống nào. Rubich thuần là một trò chơi, thơ là một chuyện nghiêm túc ; rubich là của vật lí, cơ học, còn thơ là của tâm thức, tâm hồn. Làm sao lại có mối liên hệ giữa chúng ? Không sợ cọc cạch, gò gẫm sao ? Nhưng tôi hoàn toàn hình dung được cái khoảnh khắc sững người của anh, khi bất chợt thấy ra sự kì diệu của khối rubich mình đang cầm trên tay. Những ô màu hỗn loạn lại châu tuần rất trật tự xung quanh cái trục bí mật của rubích. Cái trục lạ lùng kia cho phép các ô màu mặc sức tán loạn. Bởi một khi nó đã là các phần tử của rubich thì tất sẽ châu tuần về tâm và chịu sự chi phối của một trung tâm duy nhất. Lỏng đấy mà chặt đấy, hỗn loạn tán lạc vô chừng mà cũng trật tự nhất quán vô song. Đó là cấu trúc của rubich. Mà không chỉ thế ! Vẫn còn gì đó kì diệu hơn nữa ! Có phải có một gặp gỡ ngẫu nhiên giữa rubich - một sản phẩm phương Tây với Kinh dịch - một sản phẩm phương Đông chăng ? có phải rubích - thứ đồ chơi con trẻ kia, lại chính là mô hình cơ học của đồ hình bát quát - một thâu tóm tinh vi về cấu trúc và vận động của vũ trụ và sự sống này chăng ? Dù bề mặt các ô màu có hỗn loạn nhưng tất cả vẫn phải tuân theo quy luật về vận hành của nó ! Đó là trật tự của vũ trụ, trật tự của sự sống. Thế là chớp loé. Anh đã kêu lên : Rubich - đó là cấu trúc của thơ ! Phải, thì cấu trúc của thơ cũng là thế chứ sao ? Thế là rubich đã dâng cho anh không chỉ một thi phẩm, mà hiến cho anh báu vật lớn hơn nhiều : ý tưởng về cấu trúc thơ. Có phải từ sau khoảnh khắc ấy, Thanh Thảo đã thành thi sĩ say mê tìm kiếm cái trật tự trong cái hỗn loạn ?
Anh đã đột phá vào khâu cấu trúc thơ bằng lợi khí gì ? Bằng gia tăng chất nghĩ. Khi Thanh Thảo phát huy lợi khí này, trong thơ đã có không ít cây bút thành công với chất nghĩ. Nguyễn Đình Thi suy tư trong cảm xúc, Chế Lan Viên tư biện bằng hình ảnh - khái niệm, Việt Phương lập tứ bằng lập lí, Nguyễn Khoa Điềm triết luận bằng tri thức trường ốc trộn lẫn trường đời... Đậm nhạt có khác nhau, nhưng lôgic suy lí vẫn là mạch liên kết chủ đạo trong các thi phẩm của họ. Chất nghĩ ở Thanh Thảo có vẻ được buông thả hoàn toàn cho lôgic liên tưởng. Mà lôgic của liên tưởng là tự do. Liên tưởng tự do là mạch liên kết của dòng sống thực diễn ra trong tinh thần của cá thể. Nó có vẻ hỗn loạn. Nhưng cần vẻ hỗn loạn kia để làm nên tính tự nhiên cho mạch liên kết. Nếu thuần hỗn loạn, thơ chỉ là những thi ảnh tán lạc, một thể lỏng bất định vô nghĩa. Cần phải lập cho nó một trật tự thì mới thực nên thơ. Thanh Thảo đã cài đặt con “chip” tư tưởng vào mạch liên tưởng, để nó kín đáo lập trình cho liên tưởng. Mĩ cảm dẫn dắt liên tưởng, liên tưởng ém nhẹm tư tưởng trong lòng mà tung tẩy phóng túng. Vì thế mà thiết lập được trật tự cho sự hỗn loạn. Đó là diện mạo căn bản của chất nghĩ ở thơ Thanh Thảo. Và đó cũng chính là tinh thần của nguyên lí rubich.
Trong bài thơ có tên là Chuỗi cườm, anh tâm sự về “thi pháp” đó của mình : “...tôi hay nghĩ điều chưa thành / những màu sắc lạ thoáng nhanh qua đầu / tôi hay xâu chuỗi vào nhau / những chữ rời rạc như xâu hạt cườm / có khi dùng sợi chỉ thường / có khi là một chuỗi cườm không dây”. “Sợi chỉ thường” là mạch nổi , còn “không dây” là chỉ việc đặt cạnh nhau có vẻ ngẫu nhiên theo qui luật bất định của liên tưởng, để các hạt - cườm - thơ như những ô màu hỗn loạn châu tuần quanh một trục bí mật, một mạch ngầm. Sáng tạo như thế chính Thanh Thảo đã gọi là “hành vi mà sự cố ý ẩn sâu trong tiềm thức, đẩy những màu sắc ngẫu nhiên nổi lên như rubich xoay quanh cái trục bí mật của chính nó”. Gọi chuỗi cườm kia là một trật tự của cái hỗn loạn hay là một dạng làm mất trật tự một cách cố ý cũng được. Tôi nhớ hình như W.Goethe có nói ở đâu đó rằng : “Đôi khi sự mất trật tự một cách cố ý lại chính là nghệ thuật”. Hỗn loạn ở bề mặt, nhất quán ở bề sâu là một dạng đó vậy. Các bài thơ Thanh Thảo, do liên kết theo kiểu cấu trúc như thế, thường có vẻ lỏng hơn, cảm xúc thơ, chất thơ (theo quan niệm truyền thống) như mờ hơn, chìm hơn, lạnh hơn. Nhưng thực ra đó là thứ thơ nhiều tiết chế về cảm xúc. Thứ thơ không bỏ cảm xúc thay bằng cảm giác, mà dùng chất nghĩ tạo một kiểu cảm xúc gói kín trong cảm giác. Hệ quả là : nó gợi cảm (gián tiếp) chứ không theo lối truyền cảm (trực tiếp). Ví như Trang sức : Anh sẽ đeo vào tay em gié lúa / vòng ngọc xanh tiếng dế kêu lá cỏ / ngọn lửa của da thịt / chìm trong núm vú hồng hồng // anh sẽ đeo vào cổ em / sợi dây chuyền bí ẩn của bóng đêm / những chiếc chuông mùa thu trong trẻo / rung lên khi thành phố bay về trời // anh sẽ đeo vào ngực em / cơn bão.
*
Từ bàn đạp ấy về cấu trúc, Thanh Thảo đã lao vào trường ca.
Trong các nhà thơ chống Mỹ, Thu Bồn là người hùng về trường ca với số lượng lớn và sức vạm vỡ của nó. Nhưng Thanh Thảo mới thực là ông “vua trường ca”. Anh viết dễ có đến cả chục bản chứ chả chơi. Những người đi tới biển(1977), Trẻ con ở Sơn Mỹ (1978), Những nghĩa sĩ Cần Giuộc (1980), Bùng nổ của mùa xuân (1982), Đêm trên cát (1983), Khối vuông rubich (1985), Một trăm mảnh gỗ vuông (1988), Trò chuyện với nhân vật của mình(2002), Cỏ vẫn mọc (2002) v.v... Không chỉ nhiều, mà còn lạ. Hầu hết trường ca khác, kể cả của Thu Bồn, đều có dạng hoặc phỏng theo lối kể “khan” Tây Nguyên để tạo ra những “khan” đời mới, hoặc tựa vào cốt truyện để có dáng dấp một truyện thơ, hoặc phân cảnh theo lối sân khấu để tựa như những hoạt cảnh thơ, hoặc gom nhiều khúc ngắn thành dạng tổ khúc thơ, hoặc tựa vào luận lí để trở thành những trường ca chính luận, hoặc làm diễn ca lịch sử, hoặc đơn giản chỉ là kéo dài thơ ngắn mà thành... trường ca v.v... Từ chối những dạng quen thuộc ấy, trường ca Thanh Thảo khác. Nói chung, ngoài “Cỏ vẫn mọc” viết theo lối kịch bản phim tài liệu nghệ thuật, thì các bản trường ca của anh thuộc về hai dạng : hoặc những giao - hưởng - thơ, hoặc những rubich - thơ.
Nghe quả lạ tai. Nhưng là sự thật.
Khối vuông rubich [10] hẳn nhiên là rubich - thơ rồi. Nhưng Một trăm mảnh gỗ vuông và gần đây là Trò chuyện với nhân vật của mình, nhìn từ cấu trúc, cũng là những rubich - thơ. Trò chuyện ... thoạt trông có vẻ của kịch bản sân khấu một nhân vật. Nhưng xem kĩ, có cấu trúc như sau : về hình tượng, nhân vật nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu ngồi chính giữa, là cái trục rubich, còn các nhân vật của ông như Vân Tiên, Nguyệt Nga, Hớn Minh, Tử Trực, Ông Quán, Tiểu Đồng,... châu tuần xung quanh, tựa những ô màu rubich ; về ý tưởng, với mỗi nhân vật là một vài mẩu đối thoại, có vẻ tản mạn, tán lạc, nhưng tất cả vẫn xoay quanh một trục là luận về đức hạnh và nghệ thuật, mà tâm điểm của tất cả chính là nghĩa khí. Vì thế, vẻ hỗn loạn vẫn có trật tự riêng của nó. Một trăm... thì từa tựa như Khối vuông... Tính rubich - thơ ở đây, không chỉ ở cái câu điệp khúc “Tôi xoay những ô vuông” mở đầu mỗi đoạn nhằm liên kết tất cả các đoạn rời nhỏ (như những ô màu). Đó chỉ là liên kết bề mặt. Quan trọng hơn, là tính rubích của cấu trúc tư tưởng. Đọc kĩ, sẽ thấy toàn bộ trường ca Khối vuông rubích với rất nhiều đoạn rời ý tứ tán loạn là thế, nhưng nội dung vẫn chỉ xoay quanh một trục tư tưởng : băn khoăn chiêm nghiệm về Hạnh phúc và Thơ ca. Nhờ đó thi sĩ đã lập được trật tự cho sự hỗn loạn. Mà theo Goethe, như thế là nghệ thuật.
Nếu rubich là một đồ chơi thì nhạc giao hưởng lại là một loại hình âm nhạc nghiêm cẩn. Đằng hiến anh rubich - thơ, đằng tiến anh giao hưởng - thơ. Hồi 1985 - 86, khi còn dạy ở Đại học Quy Nhơn, tôi đã viết một bài về chất giao hưởng trong trường ca Thanh Thảo, tiếc rằng, sau vài lần di chuyển, bản thảo đã mất. Nếu còn, tôi đỡ phải viết lại phần dưới đây.
Hẳn giao hưởng đến với anh từ sớm. Nhưng nhạc giao hưởng thâm nhập vào hình thức thơ anh thì mãi sau này. Garcia Marquez có lần tâm sự với báo chí rằng, khi viết cuốn Mùa thu của vị trưởng lão, ông đã có đủ nội dung và chất liệu, nhưng vẫn không khởi bút được vì chưa tìm ra một cấu trúc phù hợp. Phải đến khi nghe một bản nhạc giao hưởng nào đó, ông mới lao vào viết. Vì bản nhạc kia đã mách bảo cho ông một cấu trúc như ý. Thanh Thảo cũng có một kỉ niệm tương tự. Anh đã không thể nào viết nổi Bùng nổ của mùa xuân, bản trường ca viết về cuộc khởi nghĩa Ba Tơ, dù rằng mọi thứ đã sẵn sàng, trừ cấu trúc. Đến khi nghe một giao hưởng của Betthôven, anh mới có thể “ơ - rê - ka !”. Thanh Thảo đã mở đầu trường ca này bằng những hình ảnh mạnh mẽ bạo liệt tựa những âm giai được tấu bằng trống lớn tạo tiếng gõ của định mệnh mở đầu bản giao hưởng đó của nhạc sĩ thiên tài kia : “mưa quất xuống ta - man mưa nghiền nát những con đường / những bông hoa vàng mỏng manh những cây trắc rùng mình / trong sấm chớp / Gió vỡ tan ở thung lũng hẹp / và bầu trời rách tả tơi chiếc áo độc nhất / chiếc áo in số tù dán chặt vào da”. Nhưng tính giao hưởng trong các trường ca của anh chẳng nhẽ chỉ có thế ? Sẽ không khó khăn lắm khi thấy anh chia các chương khúc theo lối giao hưởng. Thậm chí, có bản gồm bốn chương, có bản gồm cả khúc vĩ thanh. Rồi việc pha trộn các thể thơ tự do với cách luật, các chương chậm thì nghiêng về thơ dài câu để giãn nhịp độ, các chương nhanh nghiêng về thơ ngắn câu để tăng nhịp độ. Rồi các điệp khúc được dùng nhiều để liên kết mảng và nhấn mạnh các chủ đề khác nhau. Y chang dạng cổ điển của giao hưởng. Nhưng điều tinh vi chưa phải là ở những khía cạnh đó. Nói đến giao hưởng là phải kể đến tính phức điệu. Âm nhạc có thể tạo điều này bằng phối các bè giai điệu. Còn trường ca là thơ, làm sao có thể tạo bè ? Nhưng không tạo bè, sao gọi là giao hưởng ? Thanh Thảo đã tạo bè ! Bằng chính thế mạnh của thơ : những hệ thống hình tượng và thi ảnh đậm tính biểu tượng. Cứ đọc mà xem, xung quanh mạch hình tượng chủ đạo là Con người, trong các trường ca Thanh Thảo, sẽ thấy hàng loạt những hệ thống hình ảnh biểu tượng như Lửa, Nước, Cỏ, Cát, Sông, Chim, Gió... với những biến thể sống động, vừa song hành cùng Con người, vừa chuyển hoá lẫn nhau xuyên suốt các chương khúc trường ca, đúng theo yêu cầu của phức điệu. Như thế, mạch hình tượng Con người sắm “bè chủ”, “bè chính”, còn mạch các hình tượng kia là “bè đệm”, “bè phụ”. Cứ đọc những trường ca thành công nhất Những người đi tới biển, Bùng nổ của mùa xuân, Đêm trên cát sẽ thấy chất giao hưởng của nhạc đã ngấm sâu vào cấu trúc trường ca đem lại diện mạo khác lạ cho chúng như thế nào. Trong Bùng nổ của mùa xuân chẳng hạn, thì bè chủ là Người khởi nghĩa, song hành với người khởi nghĩa qua từng chặng đường, là những bè phụ, mà nổi bật là hệ thống hình tượng Lửa và Nước. Phát triển qua các chương khúc, Lửa hiển hiện với vô vàn biến thể : tín hiệu lửa, đôi cánh lửa, mắt lửa, nhóm lửa, đám lửa, đám cháy, đuốc lửa, núi lửa, dòng nham thạch, khối lửa khổng lồ, những luồng sáng dọc ngang, vầng sáng, tia chớp v.v... Qua các chương khúc, Nước cũng biến hoá với muôn dạng hình hài : mưa giông, mưa quất xuống ta man, mưa thối đất thủng trời, mưa ngoài hiên, sương khuya, mưa hạ, suối lặng thầm, sông giận dữ, sóng trắng, thác tuôn, lũ cuốn, sóng thần v.v... Lúc hai “bè phụ” cần nhập vào nhau thì : dòng sông lửa chảy dọc triền đêm tối, hay : những ngọn sóng mặt trời / những ngọn sóng dắt nhau / oà vào ban trưa loá nắng... trong những hình ảnh đó, Nước và Lửa đã hoà nhập trong nhau. Khi “bè phụ” nhập vào “bè chủ” thì Lửa và Nước nhập vào với Người khởi nghĩa. Cuối cùng các “bè” hợp nhất thành hình tượng lớn trong sự kiện khởi nghĩa. Cuộc khởi nghĩa chính là con người quật khởi bằng sóng lửa : Bao nhiêu ngọn đuốc / bùng cháy một lần / bao nhiêu rác rưởi / sóng thần cuốn phăng. v.v... Có thể nói đó là cách hoà phối tạo nên kiểu phức điệu riêng của thơ vậy. Mà xem ra, kiểu sinh hoá của bản thân sự sống lớn lao này cũng phức điệu thế cả.
*
Là người khao khát cách tân, Thanh Thảo đã mầy mò tìm hiểu nhiều lĩnh vực, từ thơ sang văn xuôi, từ âm nhạc đến hội hoạ, từ sân khấu đến điện ảnh, từ kiến trúc đến những trò chơi đậm tính trí tuệ... Tất cả chỉ nhằm mục tiêu cuối cùng : làm giàu cho thơ, góp phần mở rộng thêm biên giới lãnh thổ thơ. Canh tân là con đường sống của nghệ thuật. Chúng ta đều biết, nhiều ngành nghệ thuật truyền thống như tuồng, chèo, cải lương, múa rối v.v... đang đứng trước nguy cơ bị lãng quên. Nếu không tự đổi mới mình để cải lão hoàn đồng, thay căn đổi số, cải mệnh, cách mệnh, thì nguy cơ đó sẽ là hiện thực. Các ngành ấy đang cần đến những tài năng canh tân. Như thơ cũng đang tìm đến chính những ngành khác để làm giàu, làm mới bản thân mình. Hầu hết những nghệ sĩ lớn đều cố hiểu lợi thế của từng ngành để hấp thu những tinh hoa của nó mà tự đầu tư. Cách Thanh Thảo làm cho thơ cũng không khác cách Nguyễn Tuân làm cho tuỳ bút trước đây, Nguyễn Đình Thi làm cho thơ và kịch, Nguyễn Duy làm cho thơ thảo dân, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp làm cho truyện ngắn, Nguyễn Khải, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh làm cho tiểu thuyết, hay lớp người kế tiếp đang hăng hái làm cho bao thể khác nữa... Những nỗ lực như thế bao giờ cũng thuộc về tương lai.
Hẳn có người - nhất là những người chỉ quen xài hương hoả ông bà để lại - sẽ ngờ vực, thậm chí, dè bỉu. Họ cứ khư khư giữ lấy quan niệm rằng thơ chỉ là tiếng lòng hồn nhiên chân cảm thôi, còn tìm kiếm hình thức với những cấu trúc tinh vi nọ kia thì kĩ thuật quá, dễ làm mất chân cảm. Họ quên mất rằng, ngay các bản giao hưởng mà các nhạc sĩ thiên tài vẫn thoải mái bộc lộ chân cảm của họ cũng là những cấu trúc đầy tính kĩ thuật phức tạp tinh vi. Ngay thể lục bát quen thuộc mà người ta đang xài tự nhiên, đang thoải mái bộc lộ chân cảm như hiện nay, cũng là một cấu trúc chặt chẽ. Không có bao thi sĩ quan tâm đến hình thức, liên tục cách tân, chăm lo hoàn thiện từng khâu kĩ thuật qua các thời thì liệu có được không ? Vả, lục bát cũng đã dừng sự biến đổi của nó đâu ?
Thanh Thảo có biết những trái ý kia không ? có sợ thất bại không ? “Chuyện nhỏ”, khỏi ! Với vẻ phớt lạnh của mình, anh vẫn cứ nung nấu và kiên tâm theo con đường đã chọn, vẫn cứ lặng lẽ dấn thân vào cuộc chơi.
Và, trong cuộc chơi một mất một còn này, anh đã không ít phen... trúng thưởng.
[1] Thanh Thảo còn nói đến "chất người" bằng nhiều ẩn dụ, ví như "chất gạo" : Những hạt gạo trên sàng /Sàng qua lửa qua bom / Qua đắng cay còn nguyên chất gạo (Những ngôi sao của mẹ)
[2] Thanh Thảo - Thơ kích thích cuộc sống (Trả lời một số câu hỏi của bạn đọc báo Tuổi trẻ), tháng 6.1987
[3] Anh tên thật là Hồ Thành Công, lấy Thanh Thảo làm bút danh của mình, ngoài các nguyên do này khác, hẳn phải có niềm thiết tha thật riêng dành cho cỏ.
[4] Theo tôi, về một mặt nào đó, cái đẹp chính là sự hoà hợp sống động của các đối cực. Nên, về quan hệ từ, rất cần phân biệt : "và" chỉ quan hệ cộng ghép, trong đó những yếu tố có vẻ riêng rẽ tách bạch ; còn "mà" mới là từ chỉ quan hệ hoà hợp, trong đó các yếu tố không đứng riêng rẽ mà tồn tại trong nhau, làm nên sự hài hoà. Hài hoà thì gồm chứa cả hai chiều hoà hợp : thô sơ mà hực sáng, hực sáng mà thô sơ. Do đó, thô sơ và hực sáng sẽ là không thật chuẩn.
[5] Từng là cái tên hồi sát nhập của Bình Định và Quảng Ngãi.
[6] Trong số này hẳn còn thiếu nhiều tên tuổi, nhưng ở bài này, người viết chưa tiện kể hết.
[7] Chữ "hiện đại" dùng ở đây theo nghĩa rộng, không theo nghĩa đối lập với "hậu hiện đại".
[8] Lời thơ Nguyễn Duy.
[9] Các nhà siêu thực là một trong những kẻ đầu têu của hình thức liên kết này.
[10] Thực ra, "Rubich" không chỉ có khối vuông, mà còn cả khối tam giác.