VẤN ĐỀ GIẢNG DẠY VĂN HỌC ĐỊA PHƯƠNG TRONG NHÀ TRƯỜNG PHỔ THÔNG

Lê Trà My¹ và Đỗ Thị Bích Thủy^2
1Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
² Khoa Xã hội và Du lịch, Trường Đại học Hoa Lư, Ninh Bình

1. Mở đầu

Trong dòng chảy của văn học nói chung, văn học địa phương (VHĐP) giữ một vai trò hết sức quan trọng. Với “những nét kết tinh nhất, như là đặc trưng bền vững của con người và cuộc sống xứ sở qua nhiều thời đại” [3;tr72], văn học địa phương giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về truyền thống văn hóa, lịch sử và con người nơi mình đang sinh sống; khơi gợi tình yêu, niềm tự hào về quê hương, xứ sở. Từ đó, mỗi cá nhân biết giữ gìn và phát huy những giá trị bản sắc tốt đẹp của địa phương, bồi đắp bề dày văn hóa dân tộc. Từ tầm quan trọng của văn học địa phương, môn Ngữ văn của chương trình Trung học cơ sở (THCS) đã triển khai một số tiết giới thiệu nội dung địa phương. Điều này giúp học sinh gắn kiến thức nhà trường với những vấn đề thực tiễn - “những vấn đề đang đặt ra cho toàn bộ cộng đồng (dân tộc và nhân loại) cũng như cho mỗi địa phương, nơi các em đang sinh sống”; đồng thời giúp học sinh “hiểu biết và hòa nhập hơn với môi trường mà mình đang sống, có ý thức tìm hiểu, góp phần giữ gìn và bảo vệ các giá trị văn hóa của quê hương” [13;tr230]. Trên tinh thần đó, việc nâng cao chất lượng dạy và học VHĐP là một vấn đề cần được quan tâm.

Đề tìm hiểu thực trạng giảng dạy VHĐP ở nhà trường phổ thông hiện nay, chúng tôi đã chọn và tiến hành lập phiếu điều tra, phỏng vấn, trao đổi với giáo viên và học sinh THCS tại Ninh Bình. Chúng tôi chưa có điều kiện tìm hiểu trên diện rộng thực trạng giảng dạy văn học địa phương ở các tỉnh thành, chỉ lấy kết quả điều tra ở một số trường THCS của tỉnh Ninh Bình để ghi nhận những vấn đề thực tế, từ đó có những đánh giá và đề xuất phù hợp. Phạm vi khảo sát bao gồm các trường: THCS Lê Hồng Phong, THCS Trương Hán Siêu, THCS Ninh Tiến (Thành phố Ninh Bình); THCS Quang Trung (Thành phố Tam Điệp); THCS Ninh Mỹ (Huyện Hoa Lư).

• Văn học hiện đại: Thăm vịnh Hạ Long, Bình Ngọc (đọc thêm), Ngự chế Thiên Nam động chủ đế (đọc thêm) [17].

Cũng với chủ đề đó, NVĐP Thái Bình có thể triển khai chủ đề trên hệ thống tác phẩm như:

• Văn học dân gian: Sự tích đền Tiên La, Miền đất và con người địa phương trong ca dao Thái Bình, Tục ngữ Thái Bình [4].
• Văn học trung đại: Chiều xuân ở thôn Trừng Mại [4]
• Văn học hiện đại: Chùa Keo ở Thái Bình, Chiều chùa Keo [4]

2. Dạy tích hợp, liên môn

Dạy học tích hợp là “hành động liên kết một cách hữu cơ, có hệ thống các đối tượng nghiên cứu, học tập của một vài lĩnh vực môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó nhằm hình thành ở học sinh các năng lực cần thiết” [16; tr13]. Giáo trình Phương pháp dạy học ngữ văn ở trường trung học cơ sở cũng đã nêu ra định nghĩa, dạy học tích hợp trong dạy học ngữ văn là “phương hướng phối hợp (integrate - combination) một cách tốt nhất các quá trình học tập của nhiều môn học cũng như các phần môn như Văn, tiếng Việt, Làm văn trong một môn như Ngữ văn” [9; tr15]. Hoạt động dạy học tích hợp sẽ giúp học sinh vận dụng sáng tạo, biết phối hợp những kiến thức, kĩ năng, phương pháp của nhiều môn học để giải quyết vấn đề. Từ đó, tạo cho các em tâm thế chủ động, sáng tạo trong việc lĩnh hội, xử lí các tri thức phù hợp với tầm đón (khối lượng kiến thức văn hóa đã học, hiểu biết về vấn đề đời sống.) của mình. Vì thế, dạy học tích hợp, liên môn sẽ là hình thức dạy học phù hợp cho việc dạy học theo hướng tiếp cận năng lực. Trong quá trình học tập, để giải quyết vấn đề, học sinh phải sử dụng nhiều thao tác như giải thích, phân tích, lập luận, so sánh. từ đó tạo điều kiện phát triển các năng lực: năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực thẩm mĩ. Để tạo nên sự liên kết kiến thức trong quá trình dạy học, cả giáo viên và học sinh phải có sự chuẩn bị từ tích lũy kiến thức, người giáo viên phải tìm ra được sự tương đồng về kiến thức giữa các môn, phân môn để khai thác, so sánh. Ở đây, chúng tôi đưa ra một số cách thức tích hợp vào dạy học VHĐP nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo, hứng thú của người học.

Tích hợp với chương trình ngữ văn chính khóa: Chương trình NVĐP do các Sở Giáo dục và Đào tạo của mỗi địa phương biên soạn nhưng “các nội dung địa phương phải gắn chặt với các vấn đề, các nội dung đã học trong chương trình chính khóa của mỗi lớp, mỗi cấp học và góp phần bổ sung, làm phong phú, sáng tỏ hơn, sâu sắc hơn cho các nội dung chính khóa” [14; tr8], bởi thế, dạy học phần VHĐP, giáo viên có thể tích hợp với văn học chính khóa để làm sáng tỏ các vấn đề như: đề tài, nội dung, kiểu nhân vật, thể loại văn học. Từ đó, học sinh biết cách xác lập mối quan hệ giữa các tác phẩm, tìm ra được sự tương quan giữa các vấn đề được phản ánh trong tác phẩm VHĐP với văn học chính khóa. Khi dạy bài “Tìm hiểu sưu tầm ca dao, dân ca Ninh Bình” [12] người giáo viên có thể gợi mở học sinh tích hợp với bài “Những câu hát về tình yêu quê hương, đất nước, con người” trong SGK phần văn học chính khóa để tìm hiểu thêm về những câu ca dao - dân ca ngợi ca vẻ đẹp của quê hương đất nước, con người Việt Nam; từ đó mở rộng thêm tri thức của học sinh trong việc tìm ra những nét chung của ca dao - dân ca Việt Nam và nét riêng của ca dao - dân ca Ninh Bình. Khi dạy bài Cô Tô (SGK lớp 6), giáo viên có thể lựa chọn, tích hợp các bài VHĐP phù hợp để học sinh không chỉ yêu mến, tự hào về quần đảo Cô Tô mà còn còn những vùng biển đảo thiêng liêng khác của Tổ quốc như Đồ Sơn, điểm du lịch bốn mùa, Kì thú Cát Bà [11]; Sự tích vịnh Hạ Long, Bái Tử Long [17]. Ngay trong phần luyện tập giáo viên có thể cho học sinh sưu tầm, giới thiệu, thuyết trình, viết đoạn văn liên hệ với những món ăn đặc sản của địa phương. Tùy vào nội dung bài học, giáo viên có thể chủ động, linh hoạt trong việc lựa chọn tác phẩm, cách thức tích hợp để nâng cao hiệu quả giảng dạy.

Tích hợp ba phần Văn, Tiếng việt, Tập làm văn: Trong chương trình NVĐP, cả ba phần VHĐP là Văn, Tiếng Việt và Tập làm văn đều có mối liên hệ mật thiết, gắn bó với nhau. Giáo viên trong quá trình giảng dạy có thể hướng dẫn cho học sinh tích hợp các phần này với nhau một cách linh hoạt, nâng cao hiệu quả tiếp nhận. Giáo viên có thể sử dụng một văn bản VHĐP làm đối tượng nghiên cứu trong giờ học văn, sau đó khai thác ngữ liệu trong văn bản đó để dạy tiếng Việt, đồng thời giúp học sinh phân tích chất văn chương trong tác phẩm định hướng cho học sinh viết tập làm văn. Ví dụ khi dạy bài Tập làm văn Luyện tập viết một đoạn văn biểu cảm về một phong cảnh đẹp ở địa phương [17] giáo viên có thể tích hợp đến các tác phẩm VHĐP như Thăm vịnh Hạ Long, Bình Ngọc [17] hoặc sưu tầm thêm các văn bản khác ngoài tài liệu trong sách Ngữ văn địa phương phù hợp với nội dung giảng dạy, tầm đón nhận của học sinh như tản văn Hải Phòng vào thu của Lê Trung Cường; Thành phố của sắc đỏ mùa hè - Dương Thị Nhụn (đăng trên Tạp chí Cửa biển của Hội liên hiệp văn học nghệ thuật Hải Phòng - www.cuabien.vn) để các em vừa có thêm sự tưởng tượng, cách dùng từ ngữ nghệ thuật làm bài viết văn trở nên sinh động, hấp dẫn; vừa có thêm hiểu biết về những tác giả, tác phẩm VHĐP hiện đại.

Tích hợp liên môn (với các môn khoa học xã hội): Dạy học tích hợp liên môn được dựa trên cơ sở sự tương đồng, giao thoa kiến thức giữa hai hay nhiều môn học. Hoạt động dạy học này có ưu điểm tránh được sự trùng lặp kiến thức, tiết kiệm thời gian học, tăng cường tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc lĩnh hội tri thức, vận dụng tri thức để giải quyết vấn đề thực tiễn. Trong bài giảng VHĐP có thể tích hợp với văn hóa, lịch sử địa phương, địa lí địa phương, giáo dục công dân. và lồng ghép các vấn đề của địa phương như môi trường, giáo dục đạo đức thanh thiếu niên. Ở đây, chúng tôi xin nêu ví dụ về tích hợp giữa VHĐP và lịch sử địa phương. Khi dạy truyền thuyết Sự tích đền Tiên La [4] giáo viên có thể hướng dẫn cho học sinh liên hệ, tìm hiểu lịch sử hình thành đền Tiên La và lễ hội Tiên La - một trong những lễ hội văn hóa lớn của Thái Bình, từ đó, thấy được vị trí, mối liên hệ của truyền thuyết với những giá trị lịch sử văn hóa, lễ hội của địa phương Thái Bình. Đồng thời qua những kiến thức lịch sử, học sinh sẽ hiểu sâu sắc hơn về văn học, về nội dung cũng như phương thức phản ánh của truyền thuyết trong việc lí giải và phản ánh lịch sử. Ngay trong một bài dạy, giáo viên có thể vận dụng kiến thức nhiều môn học để giờ học thêm phong phú, tăng hứng thú cho học sinh và hiệu quả môn học. Để học sinh có thể hiểu được vẻ đẹp độc đáo của chùa Keo - Thái Bình, trong hoạt động tìm hiểu danh lam thắng cảnh Thái Bình, ngoài văn bản thuyết minh Chùa Keo ở Thái Bình, Chiều chùa Keo [4] giáo viên vận dụng tích hợp nội dung liên môn khác như lịch sử (lịch sử hình thành và phát triển của chùa Keo), kiến trúc (cho học sinh xem video, tranh ảnh về ngôi chùa, giới thiệu kiến trúc độc đáo trong cách kiến thiết, xây dựng chùa), văn hóa (ý nghĩa của chùa Keo đối với người dân Thái Bình, với vùng đồng bằng Bắc bộ), giáo dục công dân (trong ý thức, trách nhiệm bảo vệ những giá trị quý báu của quê hương).

3. Cho học sinh tiếp nhận VHĐP qua các hoạt động trải nghiệm, sáng tạo

Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học nói chung và dạy học Ngữ văn nói riêng là hoạt động phù hợp với chủ trương đổi mới chương trình giáo dục và sách giáo khoa theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh hiện nay. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động học tập “dựa trên sự huy động tổng hợp kiến thức và kĩ năng từ nhiều lĩnh vực giáo dục khác nhau để trải nghiệm thực tiễn đời sống nhà trường, gia đình, xã hội, tham gia hoạt động hướng nghiệp và hoạt động phục vụ cộng đồng dưới sự hướng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục, qua đó hình thành những phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và một số năng lực thành phần đặc thù của hoạt động này như: năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động, năng lực định hướng nghề nghiệp, năng lực thích ứng với những biến động trong cuộc sống và các kĩ năng sống khác” [1;tr29]; là quá trình người học tham gia vào việc “xây dựng kiến thức, hình thành kĩ năng, năng lực qua các thao tác, hoạt động, hành động của cá nhân với môi trường xã hội, môi trường sống, môi trường tự nhiên bằng sự nhận thức và cảm xúc của chính mình” [6; tr7]. Đặc trưng cơ bản của hoạt động trải nghiệm sáng tạo là “đặt học sinh trong môi trường hoạt động học tập đa dạng, học đi đôi với hành, học từ chính hành động của bản thân, học trong nhà trường gắn với giải quyết các vấn đề thực tiễn của cộng đồng”, dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh được trực tiếp tham gia các hoạt động trong hoặc ngoài nhà trường [6; tr7]. Hoạt động học tập dựa trên sự trải nghiệm của học sinh chính là sợi dậy gắn kết giữa đào tạo của nhà trường với cuộc sống. Ưu điểm của hoạt động trải nghiệm, sáng tạo là khắc phục tâm lí nhàm chán của học sinh khi học những giờ lí thuyết căng thẳng, kiến thức được các em rút ra từ chính cái mà các em trực tiếp trải nghiệm, trực tiếp thực hiện. Điều này góp phần giúp học sinh đối mặt, giải quyết với những tình huống thực tiễn đời sống ngay khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo dựa trên “các phương pháp dạy học tích cực và huy động cảm xúc, kinh nghiệm của cá nhân người học theo bối cảnh hoạt động, trong suốt quá trình đó, người học thể hiện cảm xúc và giá trị của mình qua các thách thức, thử thách, đam mê, so sánh, thỏa mãn, kích thích, xác nhận, khẳng định để chia sẻ các ấn tượng của mình” [6; tr9]. Giáo viên phải chú ý đến điều kiện cụ thể của lớp, trường, địa phương và có sự phù hợp với lứa tuổi, nhu cầu, đối tượng học sinh để lựa chọn hình thức phù hợp.

Thông qua một số hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo như: nhóm hình thức hoạt động thực tiễn (các hoạt động tình nguyện, cắm trại, bảo vệ môi trường); nhóm hình thức nghệ thuật/ giải trí (thi vẽ tranh, nhiếp ảnh, đóng kịch.); nhóm hình thức khám phá/ nghiên cứu khoa học (tham quan, viết báo cáo điều tra.); nhóm hình thức diễn đàn (tọa đàm, thuyết trình, thảo luận.), mỗi học sinh vừa là người trực tiếp tham gia, vừa tự chủ trong việc kiến thiết và xây dựng các hoạt động cho chính mình, do đó năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo sẽ được phát huy. Ngoài ra, việc thu nhận những kiến thức VHĐP từ hoạt động trải nghiệm, sáng tạo sẽ giúp học sinh hình thành các năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội (tìm hiểu môi trường, hoàn cảnh sống, hoàn cảnh sáng tác tác phẩm của nhà văn); năng lực thẩm mĩ (tự cảm nhận vẻ đẹp của địa phương, của tác phẩm văn học qua sự trải nghiệm cá nhân), năng lực thể chất (các trò chơi sắm vai, diễn kịch.). Như vậy, hoạt động trải nghiệm sáng tạo đã cho thấy ưu thế trong việc dạy học định hướng phát triển năng lực học sinh.

Dạy học VHĐP trong nhà trường phổ thông theo hình thức trải nghiệm sáng tạo phải thông qua chính hành động thực tế của học sinh. Học sinh sẽ cảm thấy bổ ích, lí thú, hiểu biết thêm về nhà văn, yêu thích thêm các tác phẩm VHĐP qua các buổi gặp gỡ, giao lưu với các nhà văn địa phương. Được nghe các nhà văn nói chuyện về cuộc đời, về hoàn cảnh sáng tác, những nội dung, cảm xúc tác giả gửi gắm trong sáng tác đó tâm hồn các em sẽ được bồi đắp những tình cảm thẩm mĩ tốt đẹp, hứng thú, say mê trong tiếp nhận, cảm nhận những giá trị đích thực của tác phẩm. Qua buổi gặp gỡ, các em học sinh có được tâm thế thoải mái, hào hứng khi được trò chuyện, đặt câu hỏi và nhận được những lời hồi đáp, giảng giải của các nhà văn về những điều liên quan đến tác phẩm. Kiến thức về tác giả, tác phẩm VHĐP sẽ được các em tự tích lũy, thu thập, ghi chép theo những cách cảm nhận riêng của mình. Kết thúc buổi giao lưu, gặp gỡ, giáo viên sẽ kiểm tra hiệu quả tiếp nhận kiến thức của các em (các hình thức như: báo cáo thu hoạch, thuyết trình nhóm.), sau đó, gợi mở, định hướng cho các hoạt động tiếp theo đạt hiệu quả cao hơn.

Các buổi ngoại khóa, dã ngoại tham quan quê hương nhà văn, các di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh được miêu tả trong tác phẩm cũng là một hoạt động trải nghiệm sáng tạo đạt được nhiều hiệu quả trong giảng dạy VHĐP. Thông qua các buổi thực tế tại địa phương, những kiến thức lí thuyết trừu tượng được thầy cô truyền dạy trên lớp sẽ được hiện lên sinh động bằng chính những hình ảnh thực tế, cảm xúc thực do chính các em khám phá, cảm nhận. Từ đó, trí tưởng tượng, óc sáng tạo, khả năng quan sát; những tình cảm tự hào, khát vọng sống tốt đẹp để tiếp nối truyền thống lịch sử của địa phương, quê hương của các em được bồi đắp và phát triển. Chẳng hạn chương trình NVĐP Quảng Ninh, khi dạy bài “Sự tích vịnh Hạ Long, bái Tử Long” [17] giáo viên có thể cho học sinh tham quan vịnh Hạ Long để các em có thể quan sát, tưởng tượng về sự hóa thân của những con rồng làm nên vẻ đẹp kì lạ, hấp dẫn của vịnh Hạ Long, Bái Tử Long; cũng như những giá trị của kì quan này đối với Quảng Ninh nói riêng và đất nước Việt Nam nói chung. Từ đó, các em thêm yêu quý, trân trọng, giữ gìn và phát huy vẻ đẹp quý giá của kì quan thiên nhiên thế giới này.

Hoạt động đóng kịch, sắm vai, sân khấu hóa tác phẩm văn học cũng là hoạt động trải nghiệm sáng tạo được các em học sinh yêu thích. Hiện nay, mô hình giáo dục nước ta là lấy người học làm trung tâm, tức là phát huy vai trò chủ thể của học sinh trong hoạt động học tập. Trong tiếp nhận tác phẩm văn học nói chung, vai trò của người thầy là “thiết kế” còn học sinh chính là những người “thi công”, nói một cách khác “thầy mở đường cho học sinh bước vào văn bản để học sinh sống, thể nghiệm, tìm hiểu, nhận định, rút ra kết luận về tư tưởng, tình cảm của tác phẩm” [15]. Chính vì vậy, hoạt động sắm vai, sân khấu hóa tác phẩm văn học làm cho học sinh được trải nghiệm bằng chính sự nhập vai của mình vào ngoại hình, tính cách, tâm lí của các nhân vật. Từ thể nghiệm đó, các em rút ra được những hiểu biết về tư tưởng, tình cảm của tác phẩm; được sống trong thế giới sáng tạo, vừa học vừa chơi nên tạo ra được những giờ học vui nhộn, hào hứng. Sau mỗi hoạt động trải nghiệm, giáo viên nên có sự tổng hợp, đánh giá kết quả học sinh đã đạt được. Từ đó đưa ra những sự khuyến khích hoặc rút kinh nghiệm cho những lần tham gia trải nghiệm sáng tạo sau của học sinh đạt được kết quả tốt hơn.

Các hình thức trải nghiệm sáng tạo trong dạy học VHĐP kể trên sẽ góp phần đem lại cho cả giáo viên và học sinh những hiểu biết đa dạng, sâu sắc hơn về địa phương; về những tác giả với những sáng tác có đóng góp cho văn học của địa phương cũng như nền văn học dân tộc; bồi dưỡng những tình cảm đạo đức, thẩm mĩ tích cực tốt đẹp cho các em: tình yêu quê hương đất nước, trân trọng những giá trị văn hóa - lịch sử truyền thống của cha ông, biết học tập, tu dưỡng để trở thành những cá nhân có ích đóng góp cho sự phát triển của địa phương, đất nước. Tuy nhiên, dạy học VHĐP theo hình thức này thực tế gặp phải những khó khăn về kinh phí, thời gian, không gian tổ chức. Vì thế, giáo viên cần đa dạng hóa cách tổ chức hoạt động học tập của học sinh, tùy vào điều kiện của lớp, trường, địa phương đưa ra những hình thức tổ chức dạy học phù hợp để giảm bớt sự đơn điệu của những giờ học lí thuyết, tạo tâm lí hào hứng cho học sinh trong mỗi giờ học VHĐP.

2. Kết luận

Việc dạy VHĐP trong trường phổ thông từ chương trình hiện hành đến dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể cần được xem xét như một quá trình biến đổi, từ phạm vi tư liệu đến các cách thức dạy - học mà trên hết là thay đổi quan niệm về chức năng VHĐP trong giáo dục địa phương nói riêng và trong giáo dục nhà trường theo định hướng phát triển năng lực nói chung. Những đề xuất của chúng tôi về các hình thức dạy - học VHĐP sẽ góp phần khơi dậy hứng thú tiếp nhận VHĐP ở học sinh, mặt khác, sẽ kết nối hiệu quả bài học trên lớp với các hoạt động trải nghiệm, kết nối tri thức với những kinh nghiệm sống, nhu cầu cuộc sống của học sinh, kết nối nhà trường với các vấn đề văn hóa - xã hội - lịch sử - sinh kế của địa phương, đáp ứng những mục tiêu giáo dục tiên tiến trong thời kì hội nhập quốc tế.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2017. Chương trình giáo dục phổ thông Chương trình tổng thể, www.moet.gov.vn.
2. Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2017. Tài liệu tập huấn dạy học tích hợp ở trường THCS, THPT. Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
3. Nguyễn Huệ Chi, 1983, Văn học cổ Hà Bắc và vấn đề nghiên cứu văn học địa phương. Tạp chí Văn học, số 2.
4. Trần Đình Chung - Phạm Hải Ninh - Phạm Đức Phiệt (đồng chủ biên), 2008. Hướng dẫn học Ngữ văn địa phương Thái Bình, tập 1, 2, 3, 4 (Dùng cho học sinh lóp 6, 7, 8, 9 các trường THCS tỉnh Thái Bình).Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.

Nguồn bài viết: Educational Sciences, 2018, Volume 63, Issue 5, pp. 83-92