II

17 năm trôi qua. Một mùa thu thanh vắng. Mặt trời mọc rất thấp, và bốn giờ chiều đã bắt đầu tối. Bầy gia súc Andrayevskoye trở về làng. Khi người mục phu đã làm xong công việc của mình, trở về trước lễ Thánh, để lại việc đuổi bầy gia súc cho những đứa trẻ và các bà già.

Bầy gia súc vừa ra khỏi ruộng lúa mạch đi vào con đường đất đen lớn, bẩn thỉu rải đầy hai bên  những vết chân gia súc và bị cày xới bởi những vết bánh xe với tiếng bò rống và tiếng be be tiến về ngôi làng. Trên con đường, phía trước bầy gia súc, một ông già cao với bộ râu bạc trắng và mái tóc xoăn muối tiêu bước đi trong màn trời nhá nhem vì mưa, khoác chiếc áo tơi tránh mưa, đội chiếc mũ lớn, với chiếc túi da đeo đằng sau tấm lưng còng; toàn bộ người ông chỉ còn hàng lông mày còn lại màu đen. Ông bước đi nặng nhọc lê đôi ủng ẩm ướt, thò ra những sợi lông và qua mỗi bước chân đều đặn tựa vào cây gậy sồi. Khi bầy gia súc đuổi kịp, ông dựa vào cây gây sồi và dừng lại. Cô gái lùa đàn gia súc rất trẻ, đội trên đầu mảnh vai gai,  chiếc váy gọn gàng và đi đôi ủng của đàn ông, với đôi chân thoăn thoắt cô chạy lúc bên này, lúc sang hướng kia của con đường, lùa những con dê và cừu còn lại. Khi đuổi kịp ông già, cô gái dừng lại, đưa mắt nhìn ông.

-Chào ông, - cô gái nói với một giọng vang, trẻ, dịu dàng.

-Chào cháu gái ngoan, - ông già nói.

-Nghỉ qua đêm chứ ông?

-Chắc phải vậy. Mệt rồi, - ông già nói giọng khàn khàn.

-Mà ông ơi, ông đừng đến chỗ sát trường, - cô gái dịu dàng nói. – Đi thẳng đến chỗ chúng cháu, ngôi nhà gỗ thứ ba từ rìa làng. Mẹ chồng cháu chào đón những người lữa hành.

-Ngôi nhà gỗ thứ ba.  Dzinaveeva, hả? – ông lão nói, nhíu cặp lông mày đen một cách khác lạ.

-Chẳng lẽ ông cũng biết?

-Biết.

-Mày sao thế, Phedziushka, đổ đón rồi , - cứ như thành què thật, - cô gái trẻ gào lên, chỉ vào con cừu có ba chân khập khiễng đi sau bầy gia súc đằng xa, và, dùng cánh tay phải vẫy cành cây mềm và cánh tay trái cong giữ chặt mảnh vai gai trên đầu một cách kỳ lạ, chạy về phía sau con cừu đen tập tễnh phía sau.

Ông già ấy chính là Kornhey. Còn cô gái trẻ chính là Agashka, cô bé mà ông đã làm gãy cánh tay 17 năm trước. Cô gái lấy chồng về Andreyeka, một gia đình giàu có, ở 4 dặm cách Gai.

III

Kornhey Vasilievich từ một người thành phố giàu có, mạnh mẽ và kiêu hãnh đã biến thành một con người như bây giờ: một ông già ăn xin, không có một cái gì, ngoài bộ quần áo cũ sờn mặc trên người, thẻ lính và hai rúp trong túi. Tất cả thay đổi dần dần, khiến ông không thể nói, khi nào bắt đầu và khi nào mọi sự thành ra thế. Duy nhất một điều ông biết, và tin tưởng tuyệt đối - người có lỗi trong sự bất hạnh của ông chính là người vợ độc ác. Ông cảm thấy đau đớn và kỳ quặc nhớ lại những gì trước kia. Và khi ông nhớ lại điều đó, với nỗi căm hận, ông nhớ đến con người được cho là nguyên nhân gây ra tất cả những gì ông phải nếm trải trong suốt 17 năm.

Trong cái đêm đó, khi ông đánh vợ, ông đến nhà tên địa chủ rao bán khu rừng. Ông không mua được khu rừng. Nó đã được bán cho người khác, và ông trở về Moskva, và bắt đầu uống rượu. Trước kia ông cũng uống, nhưng bây giờ say không tỉnh suốt hai tuần, và khi tỉnh lại, đi  xuống hạ lưu buôn gia súc. Mua bán không may mắn, và ông bị lỗ vốn. Ông lại đi một lần khác. Và lần thứ hai này cũng vậy. Và sau một năm ông chỉ còn lại có 25 rúp từ số tiền 3000 rúp nên phải đi làm thuê cho các ông chủ khác. Ông trước kia vẫn uống, còn bây giờ uống thường xuyên và thường xuyên hơn.

Thời gian đầu, ông sống một năm ở nhà người chủ nuôi gia súc buôn, nhưng trên đường đi ông uống say và nhà buôn trả tiền công cho ông. Sau đó ông tìm đến nơi buôn bán rượu vang qua người quen, nhưng ở đây cũng không làm được lâu. Chìm ngập trong nợ nần, không ai thuê ông nữa. Trở về nhà và vừ xấu hổ,  vừa mua thêm tức giận. “Họ sống cả khi không có mình. Có thể cả đứa con trai kia cũng không phải con mình”, - ông nghĩ.

Mọi việc trở nên tồi tệ và ngày càng tồi tệ hơn. Ông không thể sống thiếu rượu. Bắt đầu đi làm mướn nhưng không phải cho các nhà buôn, mà là người chăn gia súc, sau đấy thì ngay cả việc này người ta cũng không thuê ông nữa.

Ông càng tồi tệ bao nhiêu thì ông càng buộc tội vợ bấy nhiêu, và nỗi tức giận đối với vợ cũ càng bùng cháy trong ông.

Lần cuối cùng ông  được thuê chăn gia súc cho một ông chủ không quen biết. Đàn gia súc bị ốm. Đây không phải là lỗi của Kornhey, nhưng ông chủ tức giận và và đuổi việc cả người thừa phát, cả Kornhey. Chẳng còn làm mướn được ở đâu, Và Kornhey quyết định đi du lịch. Ông chuẩn bị cho mình một đôi ủng tốt, một chiếc túi, mang theo trà, đường, 8 rúp và đi Kiev. Ông không Kiev, và ông đến Cavcaz, Novưi Aphon. Chưa đến được Novưi Aphon thì ông lên cơn sốt. Đột nhiên ông thấy mình yếu đi. Tiền chỉ còn lại 1 rúp 70 kopek, không ai quen biết, và ông quyết định về nhà đứa con trai. “Có lẽ, bây giờ mụ ta đã chết, mụ vợ độc ác của tôi, - ông nghĩ. Nếu còn sống, thì dù chỉ để nói với mụ ta trước khi chết, để cho mụ ta biết, đồ khốn kiếp, điều mụ ta đã làm với mình”, - ông nghĩ và tiến về nhà.

Cơn sốt dày vò ông sau một ngày. Ông ngày càng yếu đi, không thể đi hơn 10, 15 vexta một ngày. Còn khoảng 200 vexta đến nhà con trai thì hết tiền, và ông đi theo tiếng gọi của Kristov và ngủ qua đêm ở chỗ cảnh sát trưởng. “Hãy vui mừng! Vì đã đẩy tôi đến nước này!” – ông nghĩ đến vợ và theo thói quen cũ, những cánh tay già và yếu nắm lại thành nắm đấm. Nhưng không một ai để đánh, và sức mạnh ở nắm đấm cũng chẳng có.

Hai tuần ông đi được 200 vexta và hoàn toàn ốm yếu, còn 4 vexta nữa thì đến nhà con trai, nơi ông đã gặp mà không nhận ra và cũng không nhận ra cô bé Agaska, người được cho là không phải là con gái ông và đã từng bị ông làm gãy tay.

IV

Ông làm theo lời Agaska. Khi đến nhà Zinoeva, ông xin ngủ qua đêm. Người ta cho ông vào

Khi bước vào ngôi nhà gỗ, như thường lệ ông hay làm dấu thánh trước tượng Chúa và chào hỏi những người chủ nhà.

- Lạnh cóng phải không ông! Lại đây, đến bên bếp lò, -  bà cụ già vui tính nheo mắt nhìn, khi thu dọn bàn ăn.

Chồng của Agaska, một người đàn ông trẻ hơn tuổi, ngồi trên chiếc ghế dài cạnh bàn và châm đèn.

-Ông ướt hết rồi! – anh ta nói. - Ông đã làm gì vậy. Hãy hong khô đi!

Kornhey cởi áo, tháo giày, treo đối diện chiếc bếp, xoa chân và leo lên bếp.

Agaphia với cái bình bước vào căn nhà gỗ. Cô ấy đã kịp lùa đàn gia súc và dọn dẹp.

-Cụ già  kỳ lạ không đến đây ạ? – cô ấy hỏi – Em đã bảo ông ấy đến chỗ chúng ta.

-Đấy, ông ấy đấy, - chủ nhà nói, và chỉ về phía bếp lò, nơi Kornhey đang ngồi lau đôi chân xương xẩu lông lá.

Chủ nhà gọi Kornhey cùng uống trà. Ông leo xuống khỏi bệ lò và ngồi lên mép chiếc ghế dài. Họ đưa cho ông tách trà và một viên đường

Họ nói về thời tiết, về vụ thu hoạch. Kiếm được cái ăn thật không dễ dàng gì. Những đống cỏ cao dần trên những cánh đồng. Nhưng vừa mới chuẩn bị chở đi thì lại mưa. Những người đàn ông chở đi. Còn mặc mưa thì cứ mưa.

Kornhey kể rằng trên đường đi ông nhìn thấy một cánh đồng đầy cỏ khô. Người phụ nữ trẻ rót thêm và đưa cho ông chén trà thứ năm có màu hơi vàng:

-Không sao. Hãy uống đi ông, vì sức khỏe, - cô nói vì sự từ chối của ông.

-Cánh tay của cô bị sao vậy? - ông hỏi cô gái, cẩn thận đón chén trà đầy mà cô gái đưa cho và lông mày nhíu lại.

-Nó đã bị gãy từ nhỏ, - bà mẹ chồng cô nói. Đó là ông bố muốn giết Agaska của chúng tôi.

-Sao lại thế? – Kornhey hỏi. Và khi nhìn vào khuôn mặt của cô gái trẻ, ông bỗng nhớ tới Evstignhey Belưi với đôi mắt xanh, và bàn tay giữ chặt chén trà run lên, ông làm đổ một nửa chén trà ra ngoài, trong khi đặt chén trà xuống bàn.

-Ở Gaia chúng tôi có người như vậy đấy, bố cô ấy, tên là Kornhey Vasiliev. Từng là người giàu có, Kiêu ngạo với vợ. Đánh cô ấy và đấy cô ấy bị tật.

Kornhey im lặng, liếc nhìn từ dưới lên không ngừng chuyển động đôi lông mày lúc bà chủ nhà, lúc lại Agasa.

-Vì cái gì? – ông hỏi, khi cắn viên đường.

-Ai mà biết được. Tất cả mọi người đều bàn tán về chị tôi, vậy ông hãy trả lời, - bà cụ già nói. Vì người làm công nào đó làm cho họ. Cậu làm công bé nhỏ, tốt tính sống ở làng tôi. Anh ấy đã mất trong nhà của họ.

-Mất rồi à? – Kornhey hỏi và ho.

-Mất cũng lâu rồi…Chúng tôi tìm được con dâu ở chính chỗ họ đấy. Họ từng sống rất tốt. Nhất trong làng. Đấy là khi ông chủ còn sống.

-Thế ông ấy thế nào? – Kornhey hỏi

-Cũng mất rồi, chắc là vậy. Từ lúc bỏ đi đến giờ. 15 năm.

-Cũng không thể lâu hơn được, mẹ cháu nói lúc đấy vừa cai sữa cháu.

-Vậy cháu không giận vì ông ấy đã làm gãy tay cháu à …, - Kornhey bắt đầu hỏi và bỗng nhiên nấc lên.

-Ông ấy đâu phải là người lạ - dù sao cũng vẫn là bố cháu. Thôi nào, hãy uống đi không lạnh. Cháu rót nữa nhé?

Kornhey không trả lời và nấc lên, khóc.

-Ông làm sao vậy?

-Không sao, Chúa cứu rỗi.

Kornhey bám chặt vào cạnh bàn  bằng đôi tay run lẩy bẩy, bám vào tấm ván ngủ bắc lên lò sưởi, kéo lê những bước chân nặng nề về bếp lò.

- Nhìn kìa, - bà cụ già nói với đứa con trai, nháy mắt về phía ông lão.

V

Ngày hôm sau Kornhey dậy sớm hơn tất cả. Ông từ bếp lò leo xuống, khởi động xương cốt, khó khăn đi đôi ủng cũ kỹ và khoác chiếc túi.

-Gì vậy, ông, ăn sáng đã chứ? - Bà già nói.

-Lạy Chúa lòng thành. Tôi phải đi.

- Thế thì cầm tạm ít bánh mì chiều qua vậy. Tôi cho vào chiếc túi nhé.

Kornhey cám ơn và tạm biệt.

-Hãy rẽ vào nếu lần sau đi ngang qua, sống khỏe nhé.

Ngoài sân mây mù mùa thu nặng nề bao phủ xung quanh. Nhưng Kornhey biết rất rõ con đường, biết mọi chỗ lên và xuống, biết từng bụi cây, và những cây liễu ngả trên đường, và rừng bên trái và bên phải, mặc dù sau 17 năm một số  cây đã bị đốn và từ cánh rừng già mọc lên những rừng cây mới, và từ những cách rừng mới lại bắt đầu già đi.

Làng Gai vẫn như xưa, chỉ có những ngôi nhà mới được xây dựng bên rìa làng, những ngôi nhà không giống như ngày xưa. Và những ngôi nhà gỗ ngày xưa đã biến thành những ngôi nhà gạch. Ngôi nhà đá của ông bây giờ vẫn thế, chỉ có điều đã trẻo nên cũ kĩ. Mái nhà lâu rồi không sơn lại, và ở góc sân những viên gạch vỡ, và bậc tam cấp xô lệch.

Khi ông đến gần ngôi nhà cũ, từ cánh cổng kẽo kẹt xuất hiện ngựa mẹ với chú ngựa con, con ngựa thiến già, màu tro, loại tretriac. Con ngựa thiến màu tro giống hệt con ngựa mẹ mà Kornhey mang về từ hội chợ một năm trước khi ông bỏ nhà đi. “Phải, đó chính là nó, khi đó nó đang nằm trong bụng. Bộ ngực rộng và chân đầy lông ”, - ông nghĩ.

Một thằng bé với đôi mắt màu đen đi đôi giày mới đuổi ngựa đi ăn. “Chắc đây là cháu nội mình, có nghĩa là con trai Phedkin, nó cũng có đôi mắt màu đen giống bố”, - Kornhey nghĩ.

Cậu bé nhìn ông già lạ, sau đấy chạy đuổi theo chú ngựa đang con đang nghịch bẩn. Chạy theo sau cậu bé là con chó, nó đen hệt như Volchok trước kia.

“Chẳng nhẽ đó là Volchok? ”, - ông nghĩ. Và nhớ ra rằng đúng ra nó đã 20 tuổi.

Ông tiến gần đến bậc tam cấp và khó khăn bước lên từng bậc thang ấy, nơi khi ông đã ngồi, nuốt những nắm tuyết từ tay vịn cầu thang, và cửa phòng ngoài bỗng mở.

-Tại sao ông vào mà chẳng hỏi ai cả, - giọng phụ nữ từ ngôi nhà gỗ giật giọng nói với ông. Ông nhận ra giọng nói của cô ấy. Và đấy chính là cô ta, một bà già khô khan, gầy guộc, nhăn nheo thò người ra ngoài cửa. Kornhey chờ đợi cô gái trẻ xinh đẹp Marpha ngày xưa, người đã sỉ nhục ông. Ông căm thù cô và muốn buộc tội cô, và bỗng nhiên thay vào chỗ của cô, trước mặt ông xuất hiện một bà già nào đó – Nếu xin ăn – hãy đứng dưới cửa sổ, - bà ấy nói bằng một giọng the thé, kèn kẹt.

-Tôi không cần bố thí, - Kornhey nói.

-Thế ông cần gì? Cần gì?

Bỗng bà dừng lại. Ông nhìn khuôn mặt bà và biết rằng bà đã nhận ra ông.

-Những kẻ như các ông chẳng thiếu. Hãy đi đi! Hãy đi đi! Lạy chúa.

Kornhey ngả lưng dựa vào tường, dựa vào chiếc gậy, chăm chú nhìn bà và ngạc nhiên nhận thấy rằng trong tâm hồn ông không còn sự thù hằn bản chất chứa trong lòng ông rất nhiều năm, và một nỗi xúc động mơ hồ nào đó bỗng xâm chiếm  ông.

-Marpha! Chúng ta rồi cũng sẽ chết

-Hãy đi đi, đi với chúa đi, - bà ấy nói nhanh và dữ dằn.

-Không còn gì để nói à?

-Tôi chẳng còn gì để nói cả, - bà ấy nói. – Hãy đi với chúa đi. Hãy đi đi, đi đi. Đồ quỷ, đồ ăn bám, hãy cút đi.

Bà ấy bước nhanh quay lại ngôi nhà gỗ  và đóng sầm cửa lại.

-Mẹ chửi rủa cái gì vậy, - ông nghe thấy một giọng đàn ông, và sau cánh cửa là một người đàn ông đen với chiếc rìu dắt vào đai quần, người đàn ông ấy giống Kornhey 40 năm về trước, chỉ tội nhỏ và gầy hơn, nhưng với đôi mắt màu đen  sáng như thế.

Đó chính là Phedka, mà 17 năm trước ông tặng cuốn truyện tranh. Đấy là anh trách móc mẹ vì bà ấy không giúp đỡ người ăn xin. Bước vào cùng anh là người cháu câm cũng với cái rìu dắt vào đai quần. Bây giờ trông nó đã trưởng thành với bộ râu thưa, nhăn nheo, rắn rỏi, với cái cổ dài, cái nhìn quyết đoán và chăm chú, sắc sảo. Cả hai chú cháu mới ăn sáng và chuẩn bị vào rừng

-Ông giờ một chút nhé, - Phedo nói và quay sang ra hiệu cho người cháu câm đầu tiên là chỉ tay vào ông già, sau đó vào phòng ngoài và ra hiệu cắt bánh mì.

Phedor đi ra phố, còn người cháu câm trở lại ngôi nhà gỗ, Kornhey vẫn đứng đó, cúi đầu, tựa vào tường, dựa vào cái gậy. Ông cảm thấy thực sự yếu ớt, và khó khăn cố kìm tiếng khóc. Người câm đi ra từ ngôi nhà gỗ với lát bánh mì đen lớn và thơm phức, làm dấu thánh và đưa cho Kornhey. Kornhey nhận bánh mì và cũng làm dấu thánh, người cháu câm quay người về hướng cửa ngôi nhà gỗ, đưa hai bàn tay che mặt, làm bộ dạng như không biết gì. Bằng cách đấy, anh bày tỏ sự phản đối đối với bà cô. Bỗng anh sững lại, và há hốc miệng, chằm chằm nhìn vào Kornhey dường như nhận ra ông. Kornhey không thể nào kìm được nước mắt, ông lau mắt, mũi, bộ râu trắng bằng áo kaftan, quay đi tránh người cháu câm và bước ra bậc tam cấp. Ông  cảm thấy một  điều gì đó đặc biệt, xúc động, cảm giác nhún nhường và nhục nhã trước mọi người, trước bà ấy, trước con trai, trước tất cả mọi người, và cảm giác đó là niềm vui và nỗi đau xé nát tâm hồn ông.

Marpha nhìn ra cửa sổ và lặng lẽ thở dài khi thấy ông già biến mất sau góc nhà.

Khi Marpha tin rằng ông già đã đi khỏi, bà ngồi xuống sau khung cửi và bắt đầu dệt. Bà vỗ cả chục lần vào cây sào dệt, nhưng đôi bàn tay không chuyển động, bà dừng lại và bắt đầu nghĩ và nhớ lại, bây giờ mình nhìn Kornhey như thế nào, - bà chính xác biết rằng đó là ông – đó chính là người đã đánh bà và trước đó đã từng yêu bà, và bà hoảng sợ vì những gì mà mình đã làm bây giờ. Bà không làm những điều mà cần phải làm.  Bà không làm điều nhẽ ra nên làm? Nhưng cần đối xử như thế nào đối với ông? Ông ấy đâu có nói mình là Kornhey và đã trở về nhà.

Và bà lại một lần nữa cầm con thoi và tiếp tục dệt đến hết giờ chiều.

VI

Kornhey khó khăn lắm mới đến được Andreevka vào buổi chiều và lần nữa xin ngủ nhờ ở Zinoveevưi. Họ cho ông ở lại.

-Sao hả ông, không đi tiếp nữa ư?

-Không đi nữa. Tôi yếu rồi. Có lẽ, tôi quay trở lại, cho phép tôi ngủ qua đêm chứ?

-Chỗ không thiếu. Ông đi hong khô đi.

Cả đêm Kornhey bị cơn sốt dày vò. Gần sáng ông thiếp đi, và khi tỉnh dậy, mọi người trong nhà đã đi làm công việc của mình, và trong ngôi nhà gỗ chỉ còn lại Agaska.

Ông nằm trên sàn trên chiếc áo kaftan đã khô, mà bà cụ già đã đem cho ông. Agaphia lấy bánh mì từ trong lò.

-Cô bé ngoan, - ông gọi cô bằng một giọng yếu ớt, - hãy lại đây với ông.

-Cháu đến ngay đây ạ, - cô trả lời, đặt những cái bánh mì xuống. – Ông có uống gì không? Kvac nhé?

Ông không trả lời.

Đặt chiếc bánh mì cuối cùng xuống, cô lại bên ông với một cốc to kvac. Ông không xoay người về phía cô và cũng không uống, giữ nguyên tư thế nằm ngửa mặt lên trên và bắt đầu nói không quay đầu lại.

-Gasa, - ông nói bằng giọng khẽ khàng, - thời gian của tôi đã hết. Tôi muốn chết. Vì Chúa, con hãy tha lỗi cho ta.

-Chúa tha thứ. Sao vậy, ông có làm gì xấu đối với cháu đâu…

Ông im lặng.

-Và một điều nữa: lại đây, con ngoan, hãy nói với mẹ, … ông già hành khất, nói là,… ông già hành khất chiều qua, hãy nói…

Ông bắt đầu nấc lên.

-Chẳng lẽ ông đã đến nhà cháu?

          -Đã đến. Hãy nói, ông già hành khất chiều qua… người hành khất, hãy nói…- một lần nữa ông dừng lại nức nở và, cuối cùng, lấy hết sức mình, nói tiếp: -  đã đến để tạm biệt bà ấy, - ông nói và bắt đầu tìm gì đó gần ngực mình.

-Cháu sẽ nói, ông ạ, cháu sẽ nói, ông tìm gì vậy? – Agaphia hỏi.

Ông già, không trả lời, nhăn mặt chịu đau, lấy một mảnh giấy từ trong túi áo và đưa cho cô bằng đôi tay gầy guộc đầy lông.

-Còn cái này hãy đưa cho người hỏi cháu. Thẻ quân ngũ của tôi. Cám ơn đức chúa trời, giải phóng mọi tội lỗi, - khuôn mặt của ông trở nên trang trọng. Đôi lông mày rướn lên, đôi mắt nhìn lên trần nhà, và ông im lặng.

-Thắp nến lên, ông nói, đôi môi không mấp máy.

Agaphia đã hiểu. Cô lấy cây nến sáp đã cháy  từ  bức tượng thánh, thắp lên và đưa cho ông. Ông nắm lấy cây nến bằng những ngón tay to lớn của mình.

Agaphia cầm tấm thẻ của ông để vào chiếc rương, và khi đến gần ông, cây nến đã tuột khỏi tay ông, và đôi mắt đông cứng đã không nhìn thấy nữa, và lồng ngực đã không còn hơi thở. Agaphia làm dấu thánh, thổi tắt nến, lấy tấm khăn sạch và đắp lên khuôn mặt ông.

Cả đêm hôm đó, Marphia không làm sao ngủ được và nghĩ nhiều về Kornhey. Sáng sớm, bà mặc chiếc áo khoác, quấn chiếc khăn và đi hỏi xem ông già chiều qua đã ngủ đêm ở đâu. Và ngay lập tức bà đã biết, ông già nghỉ ở Andreevka. Marpha lấy chiếc gậy từ hàng rào và đi đến Andreevka. Bà càng đi xa thì bà càng cảm thấy sợ. “Tha thứ cho ông ấy, đưa ông ấy về nhà, mọi tội lỗi được gột rửa. Cứ để ông ấy chết ở nhà có con trai bên cạnh”, - bà nghĩ.

Khi Marpha đến gần nhà con gái, bà nhìn thấy đám đông dân chúng tụ tập bên ngôi nhà gỗ. Một số người đứng dưới  hiên nhà, số khác đứng bên của sổ. Tất cả đều biết, người đàn ông nổi tiếng giàu có  Kornhey Vasiliev, mà 20 năm trước lừng lẫy khắp vùng, đã trở thành một ông già nghèo khổ chết ở nhà đứa con gái. Ngôi nhà gỗ chật kín người. Các bà già thì thầm, thở dài và than thở.

Khi Marpha bước vào ngôi nhà gỗ, mọi người giãn ra  để cho bà đi vào, dưới tượng thánh bà nhìn thấy tấm thân lạnh giá đã được gột rửa sạch sẽ, mặc trang phục, mà Philip Kononych học hỏi từ vị linh mục giúp làm cho, ông đọc dài giọng những lời kinh thánh của thanh thi tập.

Không thể giã từ, cũng không thể cầu xin tha thứ. Còn trên khuôn mặt nghiêm nghị, tuyệt đẹp, già cỗi của Kornhey không thể hiểu, ông ấy có tha thứ hay không hay vẫn còn tức giận.